Лойиҳа Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 «Тарбияси қийин» болалар психологияси 
«Тарбияси қийин» болалар педагогик қаровсизлик натижасидир. 
Л.СВиготгкий 
фикрича, 
«қийин» 
ўсмир 
ҳаѐти 
муносабатлар 
характерининг натижасидир. 
Булар аввало қайсар, инжиқ болалар, уларни қизиқарли фаолият турига 

---

205 
тортиш уларни тарбиялашнинг асосий 
усулларидан биридир. 
Уларнинг маълум бир қисми 
интизомсиз, 
қўпол 
болалардир. 
Уларнинг 
активлигини 
мақсадга 
мувофиқ ўзгартириш, уларга баъзи 
ҳуқуқларни бериш йўли билан уларга 
таъсир ўтказиш мумкин, Психологияда 
тарбияси қийин болаларнинг бир қанча 
классификациялари мавжуд. 
Биринчи гуруҳ - ижтимоий салбий мустаҳкам қарашлари эга болалар; 
Иккинчи гуруҳ - қонунбузарларга тақлид қилувчилар. 
Учинчи гуруҳ - ижобий ва салбий ху.ғқ - атвор стереотиплари ўртасида 
иккиланувчи, ўз хатоларини Тўшунувчи болалардир, 
Тўртинчи гуруҳ - иродали болаларга бўйсунувчилар. 
Бешинчи гуруҳ - қонунбузарлик йўлига тасодифан кириб қолганлар. 
Шўни айтиш лозимки, тарбияси оғир болалар учун улар яшаѐттан 
муҳит, оила, улар ўқиѐтган жамоа, 
синфнинг роли жуда каттадир. 
 Тарбия жараѐнининг 
самарадорлигани оширувчи психологик 
механизмлар 
Тарбияли бўлим - бу хулқ-атаорини 
назорат қилишдан иборатдир: бундай 
назорат инсонни ѐмон хатти-ҳаракатларни 
бажармаслик имкониятини беради. 
Агар шахс хулқ-атворини ахлоқийлиги ҳақида қайгурса, у 
ижтимоийлашувга эришган бўлади. 
Тарбияланганлик ижтимоийлашувни ўрганиш жараѐни сифатида 
қараладиган ѐш психологиясида олинган натижаларга асосланади: бола 
ўзини эгоцентрик эмас, балки тарбияли тутиши учун тарбияланганлик қандай 
рагбатлантирилиши керак? Тарбия ўз моҳиятига кўра ижтимоий жиҳатдан 
ижобий эҳтиѐжларни ҳосил қилишидир. Агар таълим шахснинг онгини 
шакллантириш бўлса, тарбия унинг онгсизлик сферасига таъсир этишдир. 
Болаларга уларни тарбиялайдиганларга ҳиссий яқинлик хос. Одатда 6 ойлик 
болалар унга гамхўрлик қиладиган ота-онасига боғланиб қоладилар. Ота-
онанинг олдида бўлиш, улар билан мулоқотда бўлиш болаларга жуда ѐқади, 
уларнинг йўқлиги болага ѐқмайди. Ота-онанинг ғамхўрлигини билдирадиган 
сўзлар, хатти-ҳаракатлар бола учун жуда катта аҳамиятга эга, уни 
эркаламаслик, суймаслик салбий аҳамиятга эга бўлади. Хулқ-атворнинг 
дастлабки ижтимоийлашуви худди шу ўрганиш жараѐни орқали содир 
бўлиши мумқин: хулқ-атворнинг исталган шакллари гамхурлик ва эътибор 
билан тақдирланади, кутилмаган шакллари эса қўллаб-қувватланмайди. 
Лекин, яхши хулқатворни рағбатлантириш ва ѐмон хулқ-атаор учун жазолаш 

---

206 
ахлоқий ' ижтимоийлашувнинг кичик бир қисмидир. Биз кўриб чиққан 
хулқатвор ҳамма болаларга ҳам тааллуқли эмас. 
Болаларни тарбиялаш самарадорлигини оширишда анъана ва 
улфодатларнинг роли катта.
Халқ урф-одатлари, анъаналари ва маросимлари катта тарбиявий 
аҳамиятга эгадир. Улар одамларни бир-бирига яқинлаштиради, дўстлик-
биродарлик ҳис-туйгулари ривожлантиради. Булар ўз навбатада ѐшлар учун 
ибрат намунасини ўтайди. 
Мустақил жамиятнинг бахт-саодата йўлида ҳалол меҳнат қилиш: 
жамият бойлигини сақлаш ва кўпайтириш йўлида ҳар бир кишининг тинмай 
ғамхўрлик қилиши, ижтимоий бурчни яхши англаш; жамият ҳаѐтида ва 
шахсий ҳаѐтда ҳалоллик ва ростгуйлик, ахлоқий софдиллик, одамийлик ва 
камтарлик, миллий ва ирқий адоватларга асло йўл қуймаслик ва шу кабилар 
тарбия жараѐнининг муҳим хислатлари дир. 
Тарбия жараѐнида ғамхўрликнинг функцияси каттадир. Болалар бефарқ 
ота-оналарга нисбатан ғамхўр ота-онага кўпроқ тақлид қиладилар. /амхўр 
ота-оналар боланинг салбий хулқ-атворини қўллаб-қўвватламаганда бола ўз 
хатти-ҳаракатларининг оқибатини эртароқ англайди. 
Тарбиявий жараѐнни амалга оширишда ғамхўрлик билан бир қаторда 
яхши кўришга асосланган интизомга риоя қилиш зарурдир. Бу бола билан 
доимий мулоқотни - тушунтиришни, муxокaма қилишни, агар боланинг 
хулқ-атвори шуни талаб қилса, оғзаки танбеҳ беришни, яхши хулқ-атвор 
учун тақдирлашни назарда тутади. 
Тарбия жараѐнининг технологиясини қуйидагича шарҳлаш мумкин: , 
1. Тарбияланувчини алоҳида такрорланмас, индивидуаллик сифатида 
тушунмоқ лозим. Унинг эҳтиѐжлари структурасини аниқлаш керак. 
2. Ижобий эмоциялар воситасида ижобий хулқ-атвор одатларини 
шакллантррмоқ керак. Онг ҳам, ирода ҳам мотивлар иерархиясини 
шакллантира олмайди. Зотан, бир эҳтиѐжнинг урнини фақат бошқа 
эҳтиѐж'ина эгаллаши мумкин. 
3. Шу эҳтиѐжларни қондириш воситалари билан болани қуроллантириш 
тарбия ва тарбиячидан мулоқотни ҳам, ҳамдардликни ҳам эмас, айнан шу 
воситалар билан қуроллантаришни кутади. Арасту айтганидек: « Тарбия уч 
нарсага эҳтиѐж сезади: истеъдодга, илмга, машққа».