Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Ashyoviy dalillar va ularning tasniflanishi
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Narsa va hujjatlarni taqdim qilish
- Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib qo‘yish
- Ashyoviy dalil
- MAVZU BO‘YICHA XULOSALAR
|
7.16. Ashyoviy dalillar va ularning tasniflanishi (Muallif – yu.f.n., dotsent A.Sh.Umarxonov) Ashyoviy dalillarni eng umumiy ma’noda jinoyatning moddiy izlari (oqibatlari) deb ta’riflash mumkin. Ashyoviy dalillarning isbotlash jarayonida bilish vositalari sifatida tutgan o‘rni ularning tergov qilinayotgan voqea «ishtirokchilari» ekanligi bilan, buning natijasida ko‘rinishi, o‘rni o‘zgarganligi yoki jinoiy harakat oqibatida vujudga kelganligi bilan bog‘liq. Daliliy ahamiyatga ularning tabiiy xususiyatlari (masalan, izning o‘lchami va shakli), joylashgan o‘rni (masalan, ayblanuvchidan topilgan o‘g‘irlangan ashyo) yoki ularning yaratilishi (tayyorlanishi) yoxud ko‘rinishining o‘zgarishi (masalan, qalbaki pul, soxta hujjat va shok.) ega. Shunday qilib, ashyoviy dalillar, boshqa barcha dalillar kabi, daliliy axborot manbalaridir, faqat bu axborot ularda tabiiy (kodlashmagan) shaklida bo‘ladi. Jinoyat-protsessual qonunda ashyoviy dalillarning quyidagi turlari ajratilgan: 1)
(pichoq, to‘poncha va boshqalar) yoki o‘g‘rilik sodir etishda foydalanilgan narsalar (seyf buzishda ishlatilgan ochqich, lom va shok.) kiradi; 2)
izlari bo‘lgan yoki yirtilgan kiyimlar, o‘qdan zararlangan narsalar, buzilgan seyf kabilar kiradi; 3)
narsalar, masalan, o‘g‘irlangan pul va buyumlar; 4)
jinoiy yo‘l bilan topilgan pul va boshqa boyliklar. Bu o‘rinda jinoiy tajovuz qaratilgan (masalan, o‘g‘irlangan) pul va boyliklar emas, balki jinoyat sodir etish (masalan, noqonuniy tadbirkorlik) natijasida egallangan pul va boyliklar nazarda tutiladi; 5)
topish, ayblovni rad etish yoki javobgarlikni yengillashtirish vositalari O‘zida jinoyatning izlarini aks ettiruvchi moddiy olamning obyektlari jinoyat ishi bo‘yicha ashyoviy dalil deb e’tirof etilishi mumkin. Ashyoviy dalillar deganda kelib chiqishini, kimga tegishliligini, ma’lum maqsadlarda foydalanilganligini yoki joyi o‘zgarganligini, u yoki bu moddalar, narsa, jarayon, hodisalar ta’sir etganligini aniqlash mumkin bo‘lgan fizikaviy alomatlar va belgilarga ega bo‘lgan narsalar tushuniladi. 268
masalan, jinoyat sodir etilgan joyda jinoyatchi tushirib qoldirgan narsalar kiradi.
Demak, ashyoviy dalillar turlarining qonunda keltirilgan ro‘yxati ochiq bo‘lib, oxirgi turi qandaydir daliliy ahamiyatga ega bo‘lgan va avvalgilariga kirmaydigan barcha narsalarni qamrab oladi. Ashyoviy dalillarning protsessual shakli uch jihatni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, tergovchi (sud)ning predmetni aniqlash yoki olish fakti protsessual jihatdan rasmiylashtirilishi kerak. Odatda ashyolar muayyan tergov harakati (ko‘zdan kechirish, tintuv, olib qo‘yish va boshqalar) davomida olib qo‘yiladi va ushbu olib qo‘yish fakti mazkur harakat bayonnomasida qayd etiladi. Ashyolarni ayblanuvchi, jabrlanuvchi, jinoyat- protsessining boshqa ishtirokchilari va fuqarolar ham taqdim etishlari mumkin bo‘lib, bu tegishli bayonnomalar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Nihoyat, ashyolarni korxonalar, muassasalar va idoralar ham tergovchi yoki sudga yuborishlari mumkin. Bu ham rasmiy hujjat (yo‘llanma xat)dan ko‘rinib turishi kerak. Ikkinchidan, ashyoviy dalillar ko‘zdan kechirilishi, to‘liq tavsiflanishi va imkon qadar suratga tushirilishi kerak. Ashyoviy dalilni ko‘zdan kechirish uni olib qo‘yish bajarilgan tergov harakati (masalan, voqea joyini ko‘zdan kechirish) davomida (bunda uning natijalari bayonnomada qayd etiladi) yoxud alohida tergov harakati – ashyoviy dalil (narsa)ni ko‘zdan kechirish davomida amalga oshirilishi mumkin (bu jarayon mustaqil bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi).
qarori yoki sudning ajrimi bilan qo‘shib qo‘yiladi. Faqat shunday qaror (ajrim) chiqarilganidan so‘nggina narsaga nisbatan ashyoviy dalil rejimi qo‘llanilishi mumkin. Narsani jinoyat ishiga ashyoviy dalil sifatida qo‘shib qo‘yish haqidagi qaror ajrim tergovchi (sud)ning ushbu narsa ishga taalluqli ekanligi haqidagi qarorini ifodalaydi va uning faqat tergovchi yoki sud ixtiyoriga o‘tishini bildiradi. Narsani jinoyat ishiga ashyoviy dalil sifatida qo‘shib qo‘yish faktini protsessual jihatdan aniq qayd etish bunday narsalar ko‘pincha muayyan moddiy yoki ma’naviy qadriyat bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli zarur. Shunday qilib, ashyoviy dalil bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan moddiy narsalar doirasi faqat ularni olish va ashyoviy dalil sifatida saqlash imkoniyati bilan bog‘liq (murdalar, albatta, bundan mustasno). Bu masalada protsessual xususiyatga ega bo‘lgan hech bir cheklov yo‘q. Yuqorida aytilganidek, qonunda, umuman olganda, ashyoviy dalil sifatida moddiy
269
olamning har qanday narsasini ishga qo‘shib qo‘yishga ruxsat berilgan. Ajratib olish usuli – obyektni bo‘lib yoki butunlay olish – masalasi esa aniq vaziyatga bog‘liq, ya’ni bu masala protsessual emas, balki tashkiliy texnik masaladir. Holbuki, odatda, bunday ajratishni (zarralarni ajratish, kiyimdan qandaydir yopishgan narsalarni olish va shok.) odatda, tergovchi emas, balki ekspert bajarishi tavsiya etiladi, chunki u bu ishni malakaliroq bajaradi. Shu bois qayerda imkoni bo‘lsa, bunday obyektlarni yaxshisi butunligicha ajratib olgan ma’qul. Ashyoviy dalillar birlamchi (asosiy) va ikkilamchi (hosila) bo‘lishi mumkin. Birlamchi ashyoviy dalillar – asl narsalar, originallardir (masalan, qotillik sodir etilgan qurol, qon izi bo‘lgan kiyim-kechak). Biroq bunday predmetni har doim ham aslicha olish va tekshirish mumkin va maqsadga muvofiq bo‘lmaydi (masalan, yerdagi yoki qordagi iz, mebeldagi barmoq izi). Bunday hollarda ularning turli xil moddiy modellari, ya’ni hosila ashyoviy dalillardan foydalaniladi. Ularning quyidagi turlari mavjud: 1) ashyoviy dalillarning ko‘chirilgan nusxalari (masalan, turli izlarning qoliplari; 2) turdosh narsalar (analog predmetlar). Odatda ulardan asl ashyoviy dalil topilmaganda uning o‘rnida foydalaniladi (masalan, topilmagan pichoq – qotillik quroli – o‘rniga ekspertizaga shunday turdagi boshqa pichoq jo‘natiladi). Tabiiyki, bunday turdagi narsalar asl nusxaning hech qanday individual belgisini aks ettirmaydi va individual identifikatsiyalash uchun foydalanilishi mumkin emas. Ammo ular umumiy tur yoki guruhiy mansubligini aniqlash uchun bemalol yaraydi. Masalan, ekspert tan jarohati aynan shu turdagi pichoq bilan yetkazilganligi haqida xulosa berishi mumkin; 3) qiyoslab tekshirish uchun namunalar. Ashyoviy dalillar doimo boshqa dalillar va, avvalo, ularni olish holatlari hamda tekshirish natijalari qayd etilgan hujjatlar bilan birga baholanadi. Masalan, o‘g‘irlangan ashyo uning ayblanuvchidan olinganligi fakti qayd etilgan bayonnoma, u ilgari jabrlanuvchiga tegishli bo‘lganligini tasdiqlovchi shaxslarni so‘roq qilish bayonnomalari, jabrlanuvchining uni tanib olganligi to‘g‘risidagi bayonnoma kabi hujjatlar bilan birgagina dalil bo‘lib hisoblanadi. Xuddi shuningdek, barmoq yoki poyafzal izi faqat ekspertning uni tekshirish natijalari qayd etilgan xulosasi bilan birga daliliy ahamiyatga ega bo‘ladi. Ashyoviy dalillar jinoyat ishida hukm qonuniy kuchga kirguniga qadar yoki jinoyat ishini tugatish haqidagi qaror yoxud ajrim yuzasidan shikoyat qilish muddati o‘tguniga qadar saqlanadi. Hajmi yoki boshqa sabablarga 270
ko‘ra jinoyat ishida saqlanishi mumkin bo‘lmagan narsalargina bundan mustasno hisoblanadi. Bunday narsalarning fotosurati olinishi, imkon qadar muhrlanishi kerak, shundan so‘ng tergovchi yoki sud belgilab bergan joyga saqlash uchun joylashtirilishi mumkin. Bu to‘g‘rida jinoyat ishida tegishli ma’lumotnoma bo‘lishi kerak. Ayblanuvchiga tegishli bo‘lgan jinoyat qurollari musodara qilinadi hamda tegishli muassasalarga topshiriladi yoki yo‘q qilinadi; muomalada bo‘lishi taqiqlangan ashyolar tegishli muassasalarga topshirilishi yoki yo‘q qilinishi lozim; hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmagan ashyolar yo‘q qilinadi; qolgan narsalar egalariga qaytariladi. Jinoiy yo‘l bilan topilgan pul va boshqa boyliklar sud hukmi bilan davlat hisobiga musodara qilinadi. Ashyoviy dalil bo‘lgan hujjatlar jinoyat ishi saqlanadigan to‘liq muddat davomida uning tarkibida qoladi yoxud manfaatdor muassasalarga jo‘natiladi.
Ayrim jinoyat ishlari bo‘yicha fuqarolar tomonidan muayyan narsa, ashyo, buyum va hujjatlar ish uchun ahamiyatga ega deb baholanib, ishga qo‘shib qo‘yish uchun surishtiruvchi, tergovchi va sudga taqdim etiladi. Shu bilan birga surishtiruvchi, tergovchi va sud ham ayrim narsa va hujjatlarni fuqarolardan, korxona, muassasa, tashkilotlar va mansabdor shaxslardan talab qilib oladilar.
1. Taqdim etiladigan obyektga ko‘ra; 2. Tashabbus subyektiga ko‘ra.
1. Narsalarni taqdim etish; 2. Hujjatlarni taqdim etish.
1. Narsa va hujjat egasining tashabbusiga ko‘ra taqdim etish; 2. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning talabiga ko‘ra taqdim etish.
ahamiyatga molik bo‘lgan yoki ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsa va hujjatlarni ishga qo‘shib qo‘yish maqsadida, uning egasi tashabbusi bilan yoki ishni yuritayotgan surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning talabiga ko‘ra taqdim etilishi tushuniladi.
271
Taqdim etish harakati ham dalillarni to‘plashga, ham kelgusi tergov harakatlarini o‘tkazish uchun sharoit yaratishga xizmat qiladi. Dalillarni to‘plash maqsadida o‘tkazilgan taqdim etish natijasida olingan narsa va hujjatlar belgilangan tartibda ishga qo‘shib qo‘yiladi. Narsa egasining tashabbusiga ko‘ra taqdim etish harakati dalillarni to‘plashga xizmat qiladi. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ish uchun ahamiyatli bo‘lishi va dalil deb e’tirof etish mumkin bo‘lgan narsalar kimda va qayerdaligini bilsalar, taqdim etish tergov harakatini emas, olib qo‘yish yoki tintuv tergov harakatini o‘tkazadilar. Faqat hujjatlarni taqdim etishni talab qilish yoki vaziyatga ko‘ra olib qo‘yish yoxud tintuv tergov harakatini o‘tkazish orqali olishlari ham mumkin. Ammo jinoyat ishi qo‘zg‘atishdan avval tergovga qadar tekshiruv o‘tkazish paytida ish uchun ahamiyatli bo‘lishi mumkin bo‘lgan hujjatlar faqat taqdim etish orqali talab qilib olinadi. Tergov harakatlarini o‘tkazishga sharoit yaratish maqsadida surishtiruvchi, tergovchi va sudning talabiga ko‘ra taqdim etish quyidagi holatlarda o‘tkaziladi: 1) eksperiment o‘tkazishda tekshirilayotgan hodisaning holatini va sharoitini qayta tiklash uchun foydalaniladigan o‘xshash narsalar yoki maketlar; 2) tanib olish uchun ko‘rsatilayotgan narsa bilan turdosh bo‘lgan narsalar; 3) tergov yoki sud harakatlarini yuritish yoxud ekspert tekshiruvini o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan moslamalar, asbob-uskunalar, anjomlar, materiallar, agar bunday narsalar surishtiruvchi, tergovchi yoki sudda yoxud ularning topshirig‘i bo‘yicha harakat qilayotgan mutaxassis, ekspert yoki ekspertiza muassasasida bo‘lmasa, zarurat qolmagach, bu narsalar egasiga qaytariladi. Narsa va hujjatlarni taqdim etish jinoyat ishi bo‘yicha haqiqatni aniqlash va odil sudlovni amalga oshirishda jamoatchilikning faol ishtiroki bilan birga isbotlash jarayonlarining samaradorliligini ta’minlashga xizmat qiladi. Chunki ushbu harakat jarayonida jinoyatchilikka qarshi kurashuvchi organlar kuchlari bilan jamoatchilikning bir maqsad sari intilishi ko‘zga tashlanadi. Faqat ashyoviy dalil sifatida ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsa va hujjatlarni taqdim etish natijalari belgilangan tartibda bayonnomada qayd etiladi. Bayonnomada umumiy rekvizitlar bilan birga narsa yoki hujjatni taqdim etgan shaxs haqida ma’lumotlar, ushbu shaxsning taqdim etgan narsa va hujjatni ishga qo‘shib qo‘yish haqidagi iltimosi, narsa 272
va hujjatni ko‘zdan kechirish jarayoni va natijalari, narsa va hujjatni ish uchun ahamiyatli yoki ahamiyatli bo‘lishi mumkin deb topilganda, u olinganligi, aksincha holatda esa, u taqdim etgan shaxsga qaytarib berilganligi ko‘rsatiladi. Narsa va hujjat olinganda uni taqdim etgan shaxsga bayonnoma nusxasi beriladi. Narsa va hujjat egasiga qaytarib berilganida esa, uni ishga qo‘shib qo‘yish haqidagi iltimosni rad etish haqida qaror chiqariladi. Muayyan tergov harakatlarini o‘tkazishga sharoit yaratish maqsadida vaqtincha foydalanish uchun talab qilingan narsalarning olinganligi va qaytarib berilganligi tilxat orqali rasmiylashtiriladi. Jinoyat ishi bo‘yicha, shuningdek tergovga qadar tekshiruv davomida (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 329-modda) surishtiruvchi, tergovchi korxona, muassasa, tashkilotlarning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslardan, fuqarolardan hujjatlar va yozma tushuntirish berishni talab qilishga haqli. Shu bilan birga, korxona, muassasa, tashkilot rahbarlaridan o‘z vakolatlari doirasida hujjatli taftish yoki xizmat tekshiruvi o‘tkazib taftish yoki tekshiruv dalolatnomasini taqdim etishlarini ham talab qilishlari mumkin. Bunda hujjat yoki ma’lumot taqdim etish so‘rovnomalar, yozma topshiriqlar orqali talab qilinadi. Ushbu tartibda taqdim etilgan tushuntirishlar, hujjatli taftish dalolatnomasi, xizmat tekshiruvi xulosasi yoki
boshqa hujjatlar ishga maxsus
rasmiylashtirilmasdan qo‘shib qo‘yiladi. 7.18. Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib qo‘yish (Muallif – yu.fn., dotsent B.N.Rashidov) Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib qo‘yish haqida so‘z yuritishdan avval dalillar haqida qisqacha to‘xtalish maqsadga muvofiq. Dalil deganda ijtimoiy xavfli qilmishning yuz bergan-yuz bermaganligini, shu qilmishni kim sodir etganligini va uning sodir etilishida kimlar aybliligini hamda ishni haqqoniy hal etish uchun ahamiyatli bo‘lgan boshqa holatlarni aniqlashga asos bo‘ladigan, qonunda belgilangan tartibda Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib qo‘yish deganda ish uchun ahamiyatli bo‘lgan ma’lumotga ega narsalar, hujjatlar yoki boshqa yozuvlarning ish uchun ahamiyatliligini aniqlash va belgilangan tartibda ishga qo‘shib qo‘yishdan iborat jarayonlar tushuniladi.
273
to‘plangan ma’lumotlar tushuniladi. Dalillar ashyoviy yoki yozma bo‘lishi mumkin. Yozma dalillar deganda so‘z, raqam, chizma yoki boshqa shaklda yozilgan va ish uchun ahamiyatli bo‘lishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni saqlash, o‘zgartirish, berish uchun mo‘ljallangan hujjat yoki boshqa yozuvlar tushuniladi. Shuningdek, tergov harakatining bayonnomasi, sud majlisi bayonnomasi va ularning ilovalari ham yozma dalil hisoblanadi. Hujjatlar va boshqa yozuvlar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 205-moddasida belgilangan tartibda olinishi bilan maxsus rasmiylashtirilmasdan yozma dalil sifatida ishga qo‘shiladi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 202-modda). Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib qo‘yish ikki usulda amalga oshiriladi: 1. Ashyoviy dalil sifatida ishga qo‘shish; 2. Yozma dalil sifatida ishga qo‘shish. Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib qo‘yish alohida tergov harakati sifatida e’tirof etilmaydi, ammo ko‘pgina tergov harakatlari natijalarini ifodalaydigan va ularga baho berish amalga oshiriladigan harakat hisoblanadi. Ashyoviy dalil sifatida ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsa va hujjatlar olinganda ko‘zdan kechiriladi va tegishli tergov harakati bayonnomasida ko‘zdan kechirish jarayoni va natijalari qayd etiladi. Ko‘zdan kechirishda narsa yoki hujjatning ish uchun ahamiyatli, shuningdek uni boshqa narsa va hujjatlardan farqlovchi o‘ziga xos belgilari aniqlanadi. Ko‘zdan kechirish natijasida ish uchun ahamiyatli belgilarga (ma’lumotlarga) ega ekanligi aniqlangan narsa va hujjatlarni ashyoviy dalil deb e’tirof etish va uni ishga qo‘shib qo‘yish haqida qaror chiqariladi. Ushbu qarorda ashyoviy dalilni ishda qoldirish yoki uni saqlab turish uchun topshirish masalasi hal qilinadi. Ashyoviy dalillar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 210-moddasiga asosan egasiga qaytariladi yoki ashyoviy dalillar masalasi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 211-moddasi talablari asosida hal etilgunga qadar belgilangan tartibda saqlab turish uchun topshiriladi. Ishga ashyoviy dalil sifatida qo‘shib qo‘yilgan pul, qimmatli qog‘ozlar, valyuta boyliklari, zargarlik buyumlari va qimmatbaho metallardan, qimmatbaho toshlardan yasalgan boshqa buyumlar, shuningdek bunday buyumlarning rezgilari mutaxassis ishtirokida ko‘zdan kechirilib, saqlash uchun surishtiruv, dastlabki tergov organi yoki sudning depozit hisobiga topshiriladi. Boshqa narsalar surishtiruv, dastlabki tergov organining 274
ashyoviy dalillarni saqlash xonalarida, tegishli moddiy javobgar shaxs mas’ulligida saqlanadi. Tez buziladigan narsalar, uy hayvonlari, parrandalar va boshqa hayvonlarni egasiga qaytarib berish mumkin bo‘lmaganda, ular qarab turish yoki belgilangan maqsadga muvofiq foydalanish uchun tegishli korxona, muassasa, tashkilotlarga topshiriladi. Jinoyat ishi bo‘yicha saqlash uchun topshirilgan ashyoviy dalillar masalasi hukmda, jinoyat ishini tugatish to‘g‘risidagi qaror yoki ajrimda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 211-moddasida belgilangan qoidalar asosida hal etiladi. Jinoyat ishi boshqa tergov organiga o‘tkazilayotganda, prokuror yoki sudga yuborilayotganda ashyoviy dalillar ro‘yxat qilinib, birma-bir sanab ko‘rsatiladi, har bir ashyoviy dalilning qayerda ekanligi qayd etiladi va ushbu ro‘yxat ishga ilova qilinadi. Ashyoviy dalillar yo‘qolganda yoki shikastlanganda kelib chiqadigan masalalar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 212- moddasiga asosan hal etiladi.
1. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 87- moddasiga binoan, dalillar tergov va sud harakatlarini yuritish: gumon qilinuvchini, ayblanuvchini, sudlanuvchini, guvohni, jabrlanuvchini, ekspertni so‘roq qilish; yuzlashtirish; tanib olish uchun ko‘rsatish; ko‘rsatuvni hodisa ro‘y bergan joyda tekshirish; olib qo‘yish; tintuv; ko‘zdan kechirish; guvohlantirish; murdani eksgumatsiya qilish; eksperiment o‘tkazish; ekspertiza tadqiqotlarini o‘tkazish uchun namunalar olish; ekspertiza va taftish tayinlash; taqdim etilgan ashyolar va hujjatlarni qabul qilish; telefonlar va boshqa so‘zlashuv qurilmalari orqali olib borilgan 275
so‘zlashuvlarni eshitish yo‘li bilan to‘planadi. Mazkur tergov Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|