Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

168 
 
va  erkinliklarni  asosiy  deb  bilishadi.  Ularning  fikriga  ko’ra  yuridik 
ahamiyatga  faqatgina  normaning  qabul  qilingan  matni  ega  bo’ladi,  holos. 
Tomonlarning  matnda  ko’rsatilmagan  xohish-istaklari  ahamiyatga  ega 
emas.  Rasmiy  matnning  tarkibiga  kiritilmagan  normalar  va  og’zaki 
kelishuv  holatlar  mavjud  bo’lgan  matn  tadqiq  qilishning  yagona  ob’ekti 
bo’la  olmaydi.  Bundan  kelib  chiqadiki  “tekstualistlar”  maktabi 
rasmiyatchilik  bilan  xarakterlanadi.  Ijobiy  jihat  faqat  sharxlash  vositalari 
orasida markaziy vosita matnning holati alohida belgilanishi hisoblanadi.  
“Teologiya”  maktabi  tarafdorlari  normaning  ma’lum  maqsad  uchun 
xizmat  qiladi  va  tegishli  funktsiyani  bajarishidan  kelib  chiqib,  maqsadga 
erishish  va  funktsiyalarini  bajarilishi  ta’minlanishi  uchun  sharxlanishi 
lozim deb ta’kidlaydilar
1
. 
 
9.3. Sharxlash prinsiplari va qoidalari 
 
Prinsiplar  sharxlashning  birmuncha  umumiy  bo’lgan  tartib-
qoidalarini o’zida aks ettiradi. Ular orasida markaziy o’rin xalqaro huquqiy 
majburiyatlarni  vijdonan  bajarish  prinsipidir.  Xalqaro  huquq  normalari 
vijdonan bajarilishi va o’z navbatida adolatli sharxlanishi lozim. 
Vena Konvensiyalari bu prinsipni sharxlashning umumiy qoidasidagi 
asosiy  tarkibini  aniqlashtiradi:  “Shartnoma  uning  matnidagi  atamalarga 
berilgan  oddiy  ma’nodan,  shartnomaning  maqsadi  va  ob’ektidan  kelib 
chiqib vijdonan sharxlanishi lozim” (31-modda, 1-band). 
Ushbu  prinsipning  ahamiyati  Xalqaro  Sud  tomonidan  ko’p  bora 
e’tirof  etilgan.  Yadro  qurollarni  sinab  ko’rish  to’g’risidagi  masala 
yuzasidan  chiqarilgan  qarorda  shunday  deyiladi:  “Manbasi  qanday 
bo’lishidan  qat’iy  nazar,  huquqiy  majburiyatlarning  yuzaga  kelishi  va 
bajarilishini  tartibga  soluvchi  prinsiplardan  biri,  adolatlilik  prinsipi 
hisoblanadi.  Ko’plab  sohalarda  o’zaro  hamkorlik  taboro  muhimlashib 
borayotgan  asrda  xalqaro  hamkorlikda  ishonch  muhim  ahamiyatga  ega”. 
Bunda  adolatlilik,  ishonchlilik  prinsipining  ishonch  va  haqqoniylik  kabi 
elementlariga urg’u beriladi. 
Sharxlashning  keyingi  prinsipi,  samaradorlilik  prinsipi  hisoblanadi. 
Ushbu  prinsipni  tushinish  uchun,  1995  yil  2  oktyabrdan  Sobiq 
Yugoslaviya  uchun  Xalqaro  Tribunalning  qarorini  keltirib  o’tish  lozim: 
shu tariqa, mavjud xalqaro huquq nuqtai nazaridan kelib chiqib, “mumkin 
                                                 
1
  Robert  Kolb.  The  Law  of  Treaties  (An  Introduction).  -  Cheltenham,  UK;  Northampton,  MA,  USA:  Edwarb  Elgar 
Publishing, 2016. – P.145.; 

169 
 
bo’lgan doirada statut ushbu maqsadning samaradorliligini, ta’sirchanligini 
ta’minlagan holda sharxlanishi lozim”. 
Samaradorlilik prinsipi shartnomaning maqsadi va ob’ektiga muvofiq 
ravishda  sharxlanishi  talab  etadigan  Vena  konvensiyalarida  o’z  aksini 
topgan.  Shartnoma  maqsadining  kelgusida  shakillanib  borishi  – 
samaradorlilik prinsipining asosiy talabi.  
Navbatdagi  prinsip,  huquqiy  jihatdan  to’g’rilik  prinsipi.  Sharxlash 
tomonlarning boshqa turdagi majburiyatlari va xalqaro huquq normalarini 
hisobga olgan holda amalga oshirilishi va ularni buzilishiga olib kelmasligi 
lozim.  Qonunlarni  isloh  qilish  huquqni  buzilishiga  olib  kelmaydi.  Prinsip 
jiddiy  ahamiyatga  ega.  Aytib  o’tilganiday,  bir  tomonlama  sharxlash 
normalarning  buzilishini  to’g’irlash  uchun  ishlatiladi.  Huquqiy  jihatdan 
to’g’rilik prinsipi sharxlashning yaxlitlik prinsipi bilan bog’liq. U xalqaro 
huquq  normalari  barcha  holatlarda  bir  xilda  sharxlanishi  lozimligini 
anglatadi.  Normalarni  bir  holatda  boshqacha,  yana  bir  boshqa  holatda 
boshqacha sharxlash mumkin emas.  
Sub’ektlarni  xurmat  qilish  prinsipi  davlatlarning  suveren  jihatdan 
tengligi prinsipidan kelib chiqadi. Sharxlash natijalari sub’ektlarning faqat 
bittasiga  tegishli  huquqlarni  bir  tomonlama  ta’qiqlab  qo’ya  olmaydi. 
Sub’ektlardan  birining  huquqlarini  ta’qiqlovchi  tegishli  normalar 
chegaralangan bo’lishi kerak. 
Zamonaviy  xalqaro  huquqning  o’ziga  xos  xususiyati,  undagi 
adolatlilik  prinsipining  mustahkamlanganligi  hisoblanadi.  U  sharxlashda 
ham  muhim  rolga  egadir.  Sharxlashning  natijalari  sub’ektlardan  birining 
qonuniy manfaatlarini bir yoqlama chegaralashi mumkin emas. Adolatlilik 
prinsipi  tadqiq  qilishning  boshqa  vijdoniylik,  huquqiy  jihatdan  to’g’rilik, 
sub’ektlarning haq-huquqlarini xurmat qilish kabi prinsiplari bilan bog’liq. 
Sud  jarayonlarida  amalga  oshiriladigan  sharxlashda  bu  prinsip  alohida 
ahamiyatga ega. 
Sharxlashning asosiy qonun-qoidalari quyidagilar: 
Normalardagi mavjud atamalarning, matnni hisobga olgan holda, asl 
ma’nosi  tushunilishi  lozimligi  (matndan  kelib  chiqqan  holda  normalarda 
ishlatilgan  atamalar  o’zining  oddiy  ma’nosiga  muvofiq  keluvchi  ma’noda 
tushunilishi),  atamalarga  faqatgina  tomonlarning  xohish-istagidan  kelib 
chiqib  alohida  ma’no  berish  mumkin.  Xalqaro  Sudning  1950  yil,  Bosh 
Assambleyaning  davlatlarni  BMTga  qabul  qilishga  tegishli  bo’lgan 
vakolati  haqidagi  konsultativ  xulosasida  shunday  deydi:  “Sudning 
Shartnoma  holatini  sharxlashga  qaratilgan  birinchi  majburiyati  -  ularni 

170 
 
matnda  mavjud  bo’lgan  asl  va  oddiy  ma’nosiga  ko’ra  harakatga 
keltirishdir.  Agarda  tegishli  so’zlar  ma’nosi  matnda  ham  o’zining  asl  va 
oddiy  ma’nosiga  mos  ravishda  keltirilgan  bo’lsa,  u  holda  ishga  yakun 
yasaladi.  Agarda,  boshqa  bir  tomondan  so’zlarning  asl  ma’nosi 
aniqlanmagan  yoki  noo’rin  tushunchalarga  olib  keladigan  bo’lsa,  faqat 
o’shandagina Sud sharxlashning boshqa bir vositalari yordamida, tomonlar 
aslida  bu  so’zlarni  ishlatish  orqali  nimani  nazarda  tutgan  bo’lsalar  o’sha 
narsani aniqlashga harakat qilishi lozim
1
. 
Maxsus normaning qoidasi – huquqning umumiy prinsipi. Sharxlash 
maxsus normalarni  umumiy normalar oldidan sharxlash  vakolatidan kelib 
chiqishi  lozim.  Gap  umumiy  imtiyoz,  maxsus  normalar  umumiy 
normalarni  bekor  qilishiga  yo’l  qo’yuvchi  kuchliroq  yuridik  kuch  haqida 
emas,  aynan  sharxlash  imtiyozi  haqida  bormoqda.  Maxsus  normalar 
umumiy  normalarni  aniqlashtiradi,  oydinlashtiradi  va  to’ldiradi,  ba’zida 
esa  istes’nolar  ham  qiladi.  Maxsus  normalarning  tadbiq  qilish  imtiyozini 
e’tirof  etgan  holda,  ularni  keng  ko’lamda  sharxlash  kerak  emas.  Bunday 
normalar,  ular  to’g’ridan-to’g’ri  qo’llanilishi  ko’zda  tutilgan  hollarda  va 
ular belgilanishiga qat’iy mos kelgan ravishda qo’llaniladi. 
Bir  tildagi  qonunlarni  sharxlashdagi  mavjud  qiyinchiliklar  barchaga 
ma’lum.  Bu  qiyinchiliklar  bir  nechta  tildagi  matnlarni  sharxlashda  bir 
necha  barobar  ortadi.  Har  bir  tilning  o’z  semantikasi  mavjud  bo’lib,  ular 
turli  xildagi  huquqiy  tizimlarning  yanada  muhimroq  bo’lgan  atamalari  va 
tushunchalarni o’ziga xos tomonlarini aks ettiradi. 
 
10.3.
 
Sharxlash usullari 
 
Sharxlashga  oid  bir  tushunchani  ifodalash  uchun  adabiyotlar  va 
amaliyotda turli xil atamalar: uslub, usul, yo’nalish, tur kabilar ishlatiladi. 
Bu  sharxlash  masalasining  nafaqat yetarli  darajada  ishlab  chiqilmaganligi 
bilan,  balki  bu  atamalar  ma’nosi  turli  tillarda  bir  xil  emasligi  bilan  ham 
izohlanadi.
 
Mazkur 
sharxlash 
usullari 
ko’pchilik  adabiyotlarda 
quyidagicha ifoda etilgan: 
Universal  shartnomalar  odat  normalarga  nisbatan  olib  qaraganda, 
davlatlar  munosabatlarini  bir  qisminigina  qamrab  oladi.  Shuning  uchun 
sharxlashda  shartnomaviy  va  odat  normalarning  o’zaro  harakatini  aniqlab 
olish  muhim  ahamiyatga  ega.  Maxsus-yuridik  sharxlash  yuridik 
tushunchalar,  turkumlar,  maxsus  yuridik  bilimlar  asosida  ham  yuzaga 
                                                 
1
 Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том I. Заключение международных договоров - 
М.: Волтерс Клувер, 2004. – С.271- 273. 

171 
 
keladi.  Bu  nuqtai  nazar  turli  xildagi  huquqiy  tizimga  ega  bo’lgan 
davlatlarda  yuridik  atamalarning  ma’nosi  mavjud  tushunchani  ifodalash 
uchun  mos  kelmay  qolishi  ham  mumkin.  Ayrim  atama  va  tushunchalar 
ayrim  davlatlarning  huquqiy  tizimida  mavjud  bo’lsa,  boshqalarinikida 
bo’lmasligi mumkin. 
 
 
Shu  tariqa  maxsus-yuridik  sharxlash  davlatning  ichki huquqiga  ham 
oid  bo’lishi  mumkin.  Ma’lumki,  Vena  Konvensiyasi  davlatning 
shartnomadagi  belgilangan  majburiyatlariga  rozilik  berishi,  uning 
shartnoma  tuzish  vakolatiga  oid  bo’lgan  ichki  qonunining  buzilishi  bois, 
ushbu majburiyatlarga rozilik bera olmasligini bildirishga haqli emasligini 
belgilab  qo’ygan,  ya’ni  shartnoma  ishtirokchisi  hisoblanuvchi  davlat, 
shatnomadagi  majburiyatlarni  bajarish  yoki  biror  bir  holatga  rozilik 
berishning oqibatlari, o’sha davlatning ichki qonunlarining buzilishiga olib 
kelishini  baxona  qilishi,  ichki  qonunlar  majburiyatlarni  bajarishga  yo’l 
qo’yolmasligini  ro’kach  qilmasligi  lozimligini  e’tirof  etadi.  Istisnoli 
holatlar  ham  mavjud  bo’lib,  bunday  holatlar  alohida  muhim  ahamiyatga 
ega  bo’lgan  ichki huquq  normalari  yaqqol  buzilgan,  yoki  qo’pol  ravishda 
buzilgan  holatlar  hisoblanadi  (46-modda).  Konstitutsiyaviy  huquqni 
sharxlash  yordamida  normalarning  maxsus,  alohida  ahamiyatga  ega 
ekanligini aniqlab olish lozim. Shulardan kelib chiqqan holda aytish joizki, 
shartnomalarni  ichki  qonun-qoidalarga  asoslangan  holda  inkor  etish 
chegaralangan. 
 
Xalqaro  huquq  normalarining  odat  yoki  shartnomaviy  bo’lishidan 
qat’iy  nazar,  har  qanday  holatda  ham  so’z  orqali  shakllanadi  va  birinchi 
navbatda  grammatik  jihatdan  tahlil  qilinadi.  Eng  so’ngida  esa,  umumiy 
Maxsus  sharxlash  –  xalqaro-huquqiy  normalarning  yuridik 
tavsifini  oydinlashtiradi.  Mazkur  sharxlash  orqali  norma  harakatda 
ekanligi,  huquqiy  jihatdan  qabul  qilinishi,  tadbiq  qilinishi,  uning 
harakatlanadigan sub’ektlar doirasi kabi masalalar belgilab oladi.  
Grammatik  sharxlash  -  so’zlarni,  atamalarni,  etimologiyadan 
kelib chiqib hamda, tilning sintaksisi, xatto stilistikasi nuqtai nazaridan 
kelib  chiqib  normalar  matnini  taxlil  qilish  orqali  ularning  ma’no-
mohiyatini aniqlashtirishni anglatadi. 

172 
 
tarzda qo’llaniladigan ma’no beriladi. Bunda vaqt o’tishi bilan so’zlarning 
semantikasida  ham  ma’lum  bir  o’zgarishlar  bo’lishini  inobatga  olish 
lozim.  So’zlar  va  atamalarga  normalar  yaratilishida  ishtirok  etuvchi 
sub’ektlar ma’no berishi lozim.  
Faqat  umumiy  kelishilgan  holda,  sub’ektlar  biror-bir  atamaga 
umumiy,  ananaviy  ishlatilinadigan  ma’nosidan  ko’ra  yaxshiroq,  mosroq 
keluvchi  boshqa  ma’no  berishsagina,  o’sha  atama  o’zgacha  ma’noga  ega 
deb hisoblanadi. Bunda ham istisnoli holatlar mavjud bo’lib ularga maxsus 
atamalar  (texnik,  ilmiy  va  san’at  soxasida)  kiradi.  Bu  turdagi  atamalarga 
o’zining  ananaviy  ma’nosida  boshqacha  ma’no  berib  bo’lmaydi. 
Grammatik  sharxlashning  navbatdagi  bosqichi  bu  –  butun  bir  gap 
ma’nosini  aniqlash.  Bu  bosqichda  gap  bo’laklari,  gapning  grammatik  va 
ma’no tuzilmasi aniqlanadi. Grammatik sharxlashda qo’shimchalar, tinish 
belgilari, gap bo’laklarining bir-biriga mos kelishi alohida ahamiyatga ega.  
Taxlil  predmeti  bunda  so’z  emas,  balki  so’z  va  ularning  ma’nolari 
bilan  anglanituvchi  tushunchalar  hisoblanadi.  Albatta  mantiqiy  jihatdan 
sharxlash  har  qanday  sharxlash  usulida  ham  qo’llaniladi  biroq,  aynan 
mantiqiy  sharxlashda  mantiq  eng  birinchi  darajaga  chiqadi.  Shuni  aytib 
o’tish joizki, yuqorida aytib o’tilgan holat, ozmi-ko’pmi qaysidir darajada, 
sharxlashning barcha turlari, usullariga tegishli bo’la oladi. 
Mantiqiy  sharxlash  ayniqsa,  norma  bir  nechta  ma’noda  tushunilishi 
mumkin bo’lgan holatlarda samarali hisoblanadi. Mantiqiy sharxlash yo’li 
bilan mantiqiy jihatdan to’g’ri bo’lganini ko’rsatish mumkin.  
Bu  shart-sharoitlar  sub’ektlarning  xohish-istaklari  va  ularni  amalga 
oshiruvchi  normalarda  o’z  aksini  topadi.  Ularning  taxlili  natijalari 
normalarning asl maqsad va mohiyati tarkibini aniqlashda yordam beradi.  
Tarixiy  sharxlash  Xalqaro  Sud  amaliyotida  ishlatiladi.  Xalqaro 
Sudning  arbitraj  to’g’risidagi  qarorida  (1991  yil)  shunday  deyiladi: 
“Ko’rsatib  o’tilgan  dalillarning  ma’nosini  belgilash  uchun,  arbitraj 
bitimlari tayyorlangan shart-sharoitlarga murojaat qilish foydali.” 
Mantiqiy  sharxlash  –  mantiq  qonun-qoidalariga  asoslanga  holda 
normalar matnini taxlil qilishni anglatadi. 
Tarixiy sharxlash – normalar tarkibini, ularning tarixiy yaratilishi 
shart-sharoitlariga ko’ra taxlil qilish. 

173 
 
Bundan  ko’rinib  turibdiki,  shartnomalarning  tuzish  jarayonlariga 
murojaat  qilish,  ma’lum  bir  dalillarni  tasdiqlash  maqsadida  amalga 
oshirilgan tadqiqotlarga qo’shimcha vosita sifatida ishlatiladi. 
Odatda  tarixiy  sharxlashni  faqat  o’tmish  bilan  bog’lashadi. 
Shuningdek,  sharxlash  normalarni  amalga  oshirilish  vaqtining  tarixiy 
shart-sharoitlari, 
ixtiyoriy 
ravishda 
ularning 
rivojlanishidagi 
tendensiyalarni  ham  hisobga  olmay  qolmaydi.  Mavjud  tarixiy  shart-
sharoitlarni  inobatga  olgan  holda  va  ishtirokchilarni  inobatga  olgan  holda 
sharxlash siyosiy sharxlash bilan bog’lanib ketadi.  
Siyosiy  shart-sharoitlarni  hisobga  olmay  turib  normalarni  to’g’ri 
sharxlashning  imkoni  yo’q.  Nafaqat  normalarning  o’zi,  balki  ularni 
sharxlash  ham  siyosatning  quroli  hisoblanadi.  U  davlatlar  tomonidan 
ularning siyosiy manfaatlarida faol ishlatiladi. 
Ushbu  sharxlash  usulining  mohiyati  qay  darajada  ekanligini  Vena 
Konvensiyasining  sharxlashga  bag’ishlangan  moddasining  1-bandidayoq 
bayon  qilinganligidan  bilib  olish  mumkin.  Bundan  tashqari,  ushbu 
usulning ahamiyati xalqaro sudlar amaliyotida ham e’tirof etilgan.  
Masalan,  1995  yil  2  oktyabrdan  Sobiq  Yugaslaviya  ishi  uchun  Xalqaro 
Tribunal  chiqargan  qarorlarida,  mazkur  usulga  butun  bir  bo’lim  bag’ishlangan. 
Ob’ekt  va  maqsad  sharxlash  uchun  nechog’lik  muhim  ekanligi  Xalqaro  Sud 
tomonidan bir necha bor e’tirof etilgan.  
Teologik  sharxlash  o’z  mohiyatidan  kelib  chiqib,  sharxlashning 
alohida usuli sifatida qabul qilingan. Shu bilan birga aytib o’tish lozimki, 
ushbu  usul  tobora  katta  ahamiyat  kasb  etib  borayotgan  tizimli  sharxlash 
usulining qismi hisoblanadi. 
Ushbu usulda quyidagi asosiy holatlar inobatga olinadi:  
a) norma uning maqsadi va ob’ektiga binoan sharxlanishi lozim;  
Siyosiy  sharxlash  –  normalar  tarkibini,  ular  yaratilgan  vaqtdagi 
siyosiy  shart-sharoitlar,  vaziyatlarni  hisobga  olgan  holda  va 
ishtirokchilarning siyosatini inobatga olgan holda aniqlashtiradi.  
Teologik  sharxlash  –  normalarni  ob’ekti  va  maqsadlariga  binoan 
sharxlash.
 
Tizimli  sharxlash  –  normalarni  boshqa  xalqaro  huquq  normalari 
bilan o’zaro bog’liqligiga ko’ra taxlil qilish. 

174 
 
b) sub’ektlar normalarni vujudga kelishi jarayonida tuzishga erishgan 
har qanday kelishuvlari hisobga olinadi;  
c)  norma  uni  tashkil  etgan  aktlarning  asosiy  qismi  sifatida  talqin 
qilinishi lozim;  
d) boshqa sub’ektlar tomonidan qabul qilingan, normaga oid bo’lgan 
har qanday hujjati inobatga olinadi;  
e)  sharxlashga  yoki  normalarni  qabul  qilishga  doir  sub’ektlarning 
qabul qilgan har qanday bitimlari hisobga olinadi;  
f) normalarning sharxlanishi amaliyoti hisobga olinadi;  
j)  sub’ektlar  o’rtasida  qabul  qilingan  har  qanday  tegishli  xalqaro 
normalar inobatga olinadi. 
Normativ  sharxlashning  asosiy  ko’rinishi,  sub’ektlarning  o’zlari 
tomonidan  amalga  oshiriluvchi  rasmiy  sharx  yoki  autentik  sharx 
hisoblanadi.  Bir  tomonlama  sharxlash  boshqa  nuqtai  nazaridan  normativ 
bo’lishi  mumkin.  Demak,  davlat  tomonidan  normalarni  sharxlash  uning 
barcha idoralari uchun normativ va majburiy hisoblanadi.  
Xalqaro  tashkilotning  yuqori  idorasi  tomonidan  amalga  oshirilgan 
sharxlash  esa  uning  quyi  idoralari  uchun  normativ  va  majburiy 
hisoblanadi.  
Uning  asosiy  vazifasi  ma’lum  bir  holatda  normalarni  to’g’ri 
sharxlanishini ta’minlashdan iborat. 
Xalqaro  huquq  normalarini  sharxlashning  aloxida  o’ziga  xos 
ko’rinishi  –  normativ  maslaxatli  sharxlashdir.  U  barcha  holatlarda  tadbiq 
qilinuvchi  normalarning  umumiy  tarkibini  aniqlashtiradi  va  ayni  paytda 
kazual  sharxlashdan  farq  qilishi  bilan  xarakterlanadi.  Uning  yana  bir 
boshqa o’ziga xos xususiyati – maslahat (tavsiya) xarakteri mavjudligi. 
Xalqaro  idoralar  va  tashkilotlar  tomonidan  amalga  oshiriladigan 
bunday  sharxlash  turi  nafaqat  mavjud  normalarning  tarkibini  aniqlashda, 
balki uning rivojlanishida ham katta ahamiyatga ega. 
 
Normativ sharxlash - norma faoliyati ko’lamiga tushishi  mumkin 
bo’lgan  barcha  holatlarda  tadbiq  qilinuvchi  normalarning  umumiy 
tarkibini aniqlashtirishni aks ettiradi. 
Kazual  sharxlash  -  normalarning  ular  tadbiq  qilinayotgan 
jarayonda  sub’ektlar  tomonidan  amalga  oshiriladigan  sharxlash 
tushuniladi.
 

175 
 
MAVZU BO’YICHA XULOSALAR 
 
Mazkur  mavzuni  o’rganishda  talabalar  xalqaro  shartnomalar  huquqida 
sharxlash  institutini  ko’rib  chiqishlari,  xalqaro  huquqiy  munosabatlarda  ularning 
rolini aniqlashlari lozim. 
 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR VA KAZUSLAR 
 
1.
 
Xalqaro shartnomalarni sharxlash kimlar tomonidan amalga oshiriladi? 
2.
 
Sharxlangan  xalqaro  shartnomalarni  xalqaro  shartnomalar  huquqining 
manbasi sifatida qabul qilish mumkinmi? 
3.
 
Xalqaro  shartnomalarni  sharxlash  masalasida  xalqaro  tashkilotlar 
ahamiyati qanday? 
4.
 
Xalqaro  shartnomalarni  sharxlash  prinsiplarining  o’ziga  xos  xususiyati 
nimada? 
 
1 KAZUS. 
BMT  a’zolari o’rtasida tuzilgan  ko’p tomonlama  xalqaro shartnomani amal 
qilishida  uning  taraflaridan  biri  bo’lgan  Tunis  davlatida  shartnomada  belgilangan 
qoidalarga nisbatan e’tiroz paydo bo’ldi va uni sharhlashni so’radi. Shartnomaning 
boshqa  bir  ishtirokchisi  bo’lgan  AQSH  Tunisning  e’tirozi  shartnoma  qoidalariga 
nisbatan  emas,  balki  uning  kirish  qismiga  nisbatan  ekanligini  va  bu  shartnomani 
rasmiy sharxlash uchun asos bo’la olmasligini ta’kidladi. 
1) Xalqaro shartnomalarni sharxlashni kim amalga oshiradi? 
2)  Xalqaro  shartnomani  sharxlash  qamrovi  qanday?  Tunisning  talabi 
o’rinlimi? 
3)  Xalqaro  shartnomalarning  sharxlashda  qo’shimcha  vositalar  qaysilar 
hisoblanadi? 
 
2 KAZUS. 
Kanada va Fransiya davlatlari o’rtasida tuzilgan shartnomada lingvistik jihatdan 
tushunmovchilik kelib chiqadi.  
Har  ikki  davlatning  rasmiy  tili  fransuz  tili  ekanligini  hisobga  olib,  tomonlar 
avvalboshdanoq, shartnomani Fransiya davlatida amal qiluvchi fransuz tilida tuzishga 
o’zaro  kelishib  olgan.  Keyinchalik  Kanadadagi  fransuz  tilidagi  ma’noviy  jihatdan 
Fransiyadagi  fransuz  tiliga  mos  kelmaydigan  so’zda  anglashilmovchilik  holati  kelib 
chiqqan.  Tomonlar  o’zaro  kelishuvga  erisholmagach,  Fransiya  shartnomaga  xalqaro 
huquqshunos olimlar, huquqshunoslar va advokatlar, Kanada esa tuzilgan shartnoma 
sohasida  faoliyat  ko’rsatuvchi  xalqaro  tashkilotlar  sharh  berishini  ilgari  suradi. 
Shuningdek,  Kanada shartnomani  aynan muammoli qismini sharhlanishini,  Fransiya 
esa  shartnomani,  keyinchalik  boshqa  muammolari  ham  yuzaga  kelmasligi  tufayli, 
to’liq hajmiga nisbatan sharh berilishini bildiradi. 
1)
 
Shartnomani sharhlovchi sub’ektga nisbatan tomonlarning qaysi birining 
pozitsiyasi to’g’ri?  

176 
 
2)
 
Sharhlash  shartnomaning  butun  hajmiga  nisbatan  tadbiq  etilishi 
mumkinmi?  Xalqaro  shartnomalarni  sharhlash  qamrovi  tushunchasini  yoritib 
bering.  
 
MUSTAQIL ISH UCHUN TOPSHIRIQLAR 
 
1.  Istalgan  xalqaro  shartnomani  tanlang.  Mazkur  shartnomaning  eng  kamida 
ikkita  normasini  nazariy  va  amaliy  bilim  va  ko’nikmalardan  foydalangan  holda 
sharxlashga harakat qiling. Ushbu shartnomaga nisbatan dunyoning yetakchi olimlari 
bergan  sharxlashlari  mavjud  bo’lsa  o’rganish  va  uni  tahlil  qilish  lozim.  Ish  shakli  – 
nazorat ishi (esse). 
 

177 
 
XI. XALQARO SHARTNOMALARGA NISBATAN 
DAVLATLARNING HUQUQ VORISLIGI 
(yuridik fanlar nomzodi Azimov Mirvohid Mirilyasivich) 
 
Annotatsiya.  Mazkur  bobda  xalqaro  shartnomalarga  nisbatan  davlatlarning 
huquqiy  vorisligining  umumiy  masalalari,  vorislikning  kelib  chiqish  sabablari  va 
oqibatlariga bag’ishlangan masalalarini o’rganadi. 
 
 
11.1. Umimiy qoidalar 
 
1978 yilda mazkur masala bo’yicha xalqaro shartnomalarga nisbatan 
davlatlarning  huquqiy  vorisligi  to’g’risidagi  Konvensiya  qabul  qilindi.  U 
butun tafsilotlari bilan qabul qilingan mufassal hujjat hisoblanadi.  
Ma’lumki,  Konvensiya  loyihasining  muzokarasi  diplomatik 
Konferensiyalarning ikki sessiyasini egalladi
1
.  
BMT  Bosh  Assambleyasi  huquqiy  vorislikka  tegishli  bo’lgan  o’z 
rezolyutsiyalarida 
kodifikatsiya 
Ikkinchi 
jahon 
urushidan 
so’ng 
mustaqillikka  erishgan  davlatlarning  fikrini  hisobga  olishi  lozim  deb 
ta’kidlagan
2
. 
Xalqaro  huquq  komissiyasi  gap  yangi  mustaqil  davlatlar  haqida 
ketganda,  zamonaviy  amaliyot  oldin  mavjud  bo’lgan  presedentlarni 
o’zgartirishini  e’tirof  etgan.  Shu  bilan  birga  asosiy  qoidalar  bugun  ham 
saqlanib  qolingan.  Shuning  uchun  davlat  amaliyoti  qay  darajada  faqat 
siyosatni  ifodalashi  va  qay  darajada  yuridik  huquq  va  majburiyatlarni 
ifodalashini aniqlab olish vazifasi qo’yilgan. Yangi mustaqil davlatlarning 
huquqiy  vorislik  masalalarini  hal  qilishda  zamonaviy  presedentlar  BMT 
Ustavining  prinsiplarini  hisobga  olgan  holda  amaliyotni  aks  ettirishi 
muhim
3
. 
Konvensiya  muqaddimasida  avvalambor  xalqaro  hamjamiyatda 
dekolonizatsiya jarayoni bilan bog’liq chuqur o’zgarishlarga alohida urg’u 
berilgan. 
Ayrim  mualliflar  huquqiy  vorislik  to’g’risida  gapirish  noo’rin  deb 
hisoblaydi
4
.  Aksariyat  huquqshunoslar  huquqiy  vorislikni  bir  davlat 
hududining  ikkinchisiga  o’tish  fakti  sifatida  baholashadi.  Bu  fikr  davlat 
                                                 
1
  Qarang: U.N. Conference on the Succession of States in Respect of Treaties. Vol.I. 1977; Vol. II and III 1978. 
2
  Qarang,  masalan:  1962  yil  20  noyabrdan  1765  (XVII)  rezolyutsiyasi,  1963  yil  18  noyabrdan  1902(XVIII) 
rezolyutsiyasi 
3
 Qarang: YILC.1974. Vol.  II.Part One. P. 167. 
4
 Qarang, masalan: Do’ring K. Volkerrecht. Heidelberg. 1999. S.74.