Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

150 
 
boshdan  haqiqiy  bo’lmagan.  Komissiya  fikricha,  shartnoma  uni  tuzishda 
mutlaq haqiqiy bo’lsada, lekin ayrim uning qarorlari qayta yuzaga kelgan 
imperativ 
normalarga 
zid 
kelayotgan 
shartnomalarga 
boshqacha 
yondashuv qo’llanishi kerak deyiladi. 
Agar  bunday  hollarda  mazkur  qarorlar  shartnomadan  tegishlicha 
ajratilsa,  shartnomaning  qolgan  qismi  haqiqiy  deb  qabul  qilinishi  kerak. 
Bu holda ularga nisbatan belgilangan bo’linish tamoyili qo’llaniladi.  
Shartnomaning  haqiqiy  emas  deb  topilishi  uni  haqiqiyligi  bilan 
uzviy  bog’liq.  Ikkala  tushuncha  ham  bir  vaqtda  rivojlangan.  Shu  bilan 
birga  shartnomaning  haqiqiy  emas  deb  topilish  tushunchasi  o’z 
xususiyatlariga ega. Oldin har bir shartnoma, hattoki aldov va zo’ravonlik 
yo’li bilan majburlashni o’z ichiga oluvchi shartnomalar ham haqiqiy emas 
deb  hisoblanmagan.  Shartnomaning  haqiqiyligi  to’g’risida  XIX  asrdan 
gapira boshlangan. 
Yuqorida  aytilganlardan  shunday  xulosa  qilish  mumkinki,  xalqaro 
huquq  doktrinasida  shartnomalar  haqiqiy  emas  deb  topilishining  turli 
konsepsiyalari  mavjud  bo’lgan.  Holat  1969  yil  Shartnomalar  huquqi 
to’g’risida Vena konvensiyasi qabul qilingandan so’ngina o’zgargan.  
Shartnomaning  haqiqiy  emasligi  nisbiy  va  mutloq  bo’ladi.  Nisbiy 
haqiqiy  emaslik  shartnomani  e’tirozli  qiladi,  chunki  zarar  ko’rgan  davlat 
uning haqiqiy emasligini isbotlashi yoki munozarali holatlar mavjudligiga 
qaramasdan uning amalda bo’lishiga rozi bo’lishi mumkin. Bu esa bunday 
hollarda  estoppel  qoidasi  qo’llanishi  mumkinligini  anglatadi.  Nisbiy 
haqiqiy emaslik quyidagi holatlarda yuzaga keladi: 
-
 
shartnomalarni tuzish vakolatlariga ega davlat ichki huquqining 
o’ta muhim normalari va xalqaro tashkilot qoidalarining aniq buzilishi; 
-
 
davlat  va  xalqaro  tashkilot  roziligini  ifodalovchi  huquqiy 
vakolatlarning maxsus cheklovlari doirasidan chetga chiqilishi; 
-
 
xato; 
-
 
aldov; 
-
 
davlat  yoki  xalqaro  tashkilot  vakiliga  pora  berib  o’z  tomoniga 
og’dirib olish. 
Mutloq  haqiqiy  emaslik  shartnomaning  boshidan  hech  qanday 
kuchga  ega  emasligini,  uning  noto’g’ri  tuzilganligini  bildiradi.  Mutloq 
haqiqiy emaslikni keltirib chiqaruvchi holatlar: 
-
 
davlat yoki xalqaro tashkilot vakilini majburlash; 
-
 
davlat  yoki  xalqaro  tashkilotni  kuch  ishlatish  xavfi  yoki  uni 
qo’llash bilan majburlash; 

151 
 
-
 
shartnomaning  umumiy  xalqaro  huquq  imperativ  normalariga 
zidligi. 
 
9.2. Xalqaro shartnomalarning nisbiy haqiqiy emasligi 
 
a)  Shartnomalarni  tuzish  vakolatlariga  tegishli  davlat  ichki 
huquqi normalari va xalqaro tashkilot qoidalari. 
Gap  o’ta  jiddiy  muammo  haqida  bormoqda.  Bir  tarafdan,  davlatlar 
o’z  mustaqilligi  tufayli  shartnomalarni  tuzishda  o’z  organlarining 
vakolatlarini  belgilash  huquqiga  ega.  Xuddi  shu  asosda  davlatlar  xalqaro 
tashkilotlarning  shartnomalar  tuzish  vakolatlariga  tegishli  qoidalarni 
belgilab  berish  huquqiga  ega.  Ammo,  boshqa  tarafdan  davlat  huquqiy 
tizimi  turlicha  bo’lgan  boshqa  davlatlarning  tizimini  anglash  ancha 
mushkul
1
.  Ularga  bunday  majburiyatni  yuklash  shartnoma  taqdirini  ichki 
huquqiy  tizim  xususiyatlariga  tobe  qilib  qo’yishni  bildirishi  mumkin. 
Ushbu  holatni  hisobga  olib,  konstitutsiyaviy  cheklovlar  qay  tarzda  bu 
huquqqa  ega  bo’lgan  davlat  vakilining  xalqaro  huquq  bo’yicha 
shartnomaga  berilgan  kelishuvi  haqiqiy  kuchga  ega  ekanligiga  ta’sir 
ko’rsatishi mumkinligini aniqlash zarur.  
Bu masala gohida katta amaliy ahamiyat ham kasb etadi.  
Masalan, Ikkinchi jahon urushidan keyin ayrim kelishuvlarning qonuniyligiga 
e’tiroz bildirishlar bo’lgan, shulardan  harbiy  harakatlarni  olib  borish  va  urushdan 
keyingi tuzum  uchun muhim  ahamiyatga  ega bo’lgan Yalta  va Potsdam  kelishuvlari 
shular jumlasidandir.  Unga  ko’ra Yalta kelishuvlarining  mazmun  mohiyatidan kelib 
chiqib, AQSH prezidenti uni senat bilan kelishishi zarur edi, deb ta’kidladi
2
. 
Aksariyat  boobro’  olimlar  shartnoma  kelishuvi  konstitutsiyaviy 
tartibning  buzilishi  uni  davlat  uchun  majburiy  emas  qilib  qo’yishini 
isbotlardi.  Shu  fikrni  G.  Trippel,  A.  Gefter,  M.Shyuking,  L.Oppengeym, 
G. Lauterpaxt, Sh.Russo, P. Shelli, S.Krandall, S.de Visherlar bildirishgan. 
Shartnomalar  to’g’risidagi  1928  yilgi  Gavana  konvensiyasiga  ko’ra, 
shartnomalar  davlatning  vakolatli  ma’murlari  tomonidan  “uning  ichki 
huquqiga  muvofiq”  tuzilishi  kerak.  Xuddi  shunga  o’xshash  pozitsiya 
Shartnoma  huquqi  haqidagi  Garvard  loyihasida  ham  bayon  etilgan.  (21  –
modda).  
Bunday  qoida  shartnomalarning  barqarorligini  ta’minlay  olmasligini 
e’tiborga  olgan  ayrim  mualliflar  davlatning  ichki  huquqiga  muvofiq 
                                                 
1
  Qarang:  BMT  shu  masala  bo’yicha  hujjati.  United  Nations  Legislative  Series.  Law  and  Practices  conclusions  of 
Treaties (ST/LEG/SER.B/3) 
2
 Q.: Pan S .Legal Aspects of Jalta  Agreements // AJIL.1952.No.1 

152 
 
tuzilmagan  shartnoma  xalqaro  maqomga  ega  bo’lishi  mumkin,  ammo  u 
mamlakat  ichida  bajarilmaydi  deb  hisoblaydi  (G.Ellinek,  E.Zeligman, 
I.Unger)
1
.  Mamlakat  doktrinasida  bu  g’oyani  M.M.Gorovtsev,  S.A. 
Kotlyarevskiy qo’llab quvvatlagan
2
. 
Keltirilgan  kontsepsiyaning  mantiqsizligi  aniq.  Shartnoma  nafaqat 
xalqaro sohada, balki davlat ichida ham majburiy bo’lishi mumkin. “Agar 
xalqaro  shartnomani  kontragent  –  davlatlar  ichida  bajarish  mumkin 
bo’lmasa,  xalqaro  shartnomaning  xalqaro  –  huquqiy  kuchga  ega  ekanligi 
haqida 
gapirish 
behuda 
va 
quruq 
savsatadir”, 
deb 
yozgan 
V.N.Durdenevskiy
3
.  Haqiqatdan,  mamlakat  ichida  amalga  oshmaydigan 
bunday  nomukammal  shartnomalar  xalqaro  huquqqa  mos  kelishi 
amrimahol, chunki hozirgi paytda shartnomalarning katta qismi mamlakat 
ichidagi voqealarga aloqador. 
Ikkinchi  kontsepsiyaning  mohiyati  shundan  iborat  ediki,  shartnoma 
qabul qilinishining konstitutsiyaviy tartibi davlatning ichki ishi hisoblanadi 
va  u  shartnomani  amalga  oshishini  ta’minlaydi.  Boshqa  davlatlar  bu 
tartibni  amalga  oshirishda  aralashish  huquqiga  ega  emas,  shuning  uchun 
davlatning  qonuniy  vakili  tomonidan  qabul  qilingan  shartnoma  ichki 
huquqning  u  yoki  bu  chekinishlaridan  qatiy  nazar  bajarilishi  shart  deb 
hisoblanadi.  
Shu  bilan  birga  shartnomalarni  tuzishga  oid  bo’lgan  ichki  huquqni 
butunlay  e’tiborga  olmaslik  ham  noto’g’ri  bo’lar  edi.  Bu  davlat  irodasini 
aks  etmagan  shartnomalarni  tuzishga  keltirishi  mumkin  edi.  Shuning 
uchun  ayni  xalqaro  huquq  ichki  huquqning  buzilishi  qaysi  holatlarda 
shartnomaning  kuchga  ega  ekanligiga  e’tiroz  bildirish  uchun  unga 
murojaat qilishga asos bo’lishini belgilab beradi.  
Xalqaro  huquqning  ustunligini  tan  olgan  ayrim  mualliflar,  agar 
davlat  o’z  konstitutsiyaviy  cheklovlariga  murojaat  qilishdan  yoki 
shartnomadan kelib chiquvchi huquqlardan foydalanishdan oldin muayyan 
bir  vaqt  o’tsa,  unda  u  yoki  bu  cheklovlarga  murojaat  etish  huquqidan 
mahrum  bo’ladi.  (estoppel  prinsipi).  Bu  kontsepsiyani  hamma  ham  qabul 
qilmaganligi  sababli,  doktrinada  yangi  kontsepsiya  vujudga  keldi,  unga 
ko’ra  konstitutsiyaviy  tartibning  faqat  asosiy  buzilishlarigina  xalqaro-
huquqiy ahamiyat kasb etadi. 
                                                 
1
Qarang:  Unger  I.  Uber  die  Gultigkeit  von  States  vertragen  //  Zeitschrift  fur  das  privat  und  offenliches  Recht  der 
Gehenwart 
2
 Qarang: Gorovtsev A.M. Xalqaro huquq  bilan bog’liq huquq haqida tahlimotning ayrim asosiy munozarali masalalari 
3
 Qarang: Durdenevskiy V.N. Sovet Ittifoqi konstitutsiyaviy huquqida xalqaro shartnomalar. B. 22 

153 
 
Xalqaro  sud  amaliyoti  aytilganlar  bo’yicha  bir  qator  dalillarga  ega. 
1933 yil Xalqaro sudning Doimiy palatasi tomonidan Sharqiy Grenlandiya 
haqidagi  ish  ko’rilayotganda,  Norvegiya  o’z  tashqi  ishlar  vazirining 
bayonoti  bajarilish  kuchiga  ega  emas  deb  tasdiqladi,  chunki 
Konstitutsiyaga  muvofiq  muhim  masalalar  bo’yicha  vakolatlar  davlat 
Kengashiga  kiritilgan  bo’lishi  va  u  tomondan  tasdiqlangan  qirol  aktiga 
asoslangan  bo’lishi  kerak.  Palata  o’z  qarorida  Norvegiya  konstitutsiyaviy 
huquqining kelishuvning haqiqiy kuchga ega ekanligiga ta’sirini e’tiborga 
olmay,  uni  ish  uchun  ahamiyatsiz  deb  hisobladi.  Palata  xalqaro  huquqda 
tashqi  ishlar  vaziri  davlat  irodasini  ifodalash  uchun  majburiyatlarni  qabul 
qilishda  vakolatli  deb  belgiladi.  Bu  holatda  huquqqa  zid  bo’lgan  holat 
sifatida Grenlandiyaning bosib olishi to’g’risidagi Norvegiyaning bayonoti 
va unga tashqi ishlar vaziri ham rozilik bildirishi asosli deb tan olinmaydi
1
. 
Xalqaro  sud  ham  2002  yili  Kamerun  va  Nigeriya  o’rtasidagi  chegaralar 
to’g’risidagi ish bo’yicha qarorda shunga o’xshash amaliyotni qo’lladi. 
Bu  ishni  ko’rish  jarayonida  Nigeriya  Marua  Deklaratsiyasi  uning 
Konstitutsiyasiga  muvofiq  u  tomondan  ratifikatsiya  qilinmaganini  qat’iy 
ishontirdi.  Sud  keltirilgan  dalilni  ahamiyatsiz  deb  tan  oldi.  Bu  sudya 
Rezekaning  e’tiroziga  sabab  bo’ldi,  u  hududiy  masalalarga  bag’ishlangan 
bu qadar muhim shartnomalar Konstitutsiyaga muvofiq tasdiqlanishi zarur 
deb hisobladi
2
. 
Sud  amaliyotini  tahlil  qilish  natijasida  Halqaro  huquq  quyidagi 
xulosaga  keldi,  ya’ni  bu  amaliyot  “xalqaro  tribunallar  xalqaro  huquq 
bo’yicha  davlat  vakillari,  ya’ni  tashqi  ishlar  vaziri  yoki  xalqaro 
jarayondagi  vakillarning  o’z  davlatini  majburlash  vakolatlarini  istar-
istamas shubhaga soladi” deb har doim ham aniq bildirmaydi
3
. 
Davlatlar 
amaliyotida 
shartnoma 
bilan 
kelishuvning 
nokonstitutsiyaviyligi  dalil  qilib  keltirilgan  bir  necha  holatlarni  ko’rish 
mumkin.  Biroq  bunday  dalillar  boshqa  davlatlar  tomonidan  juda  kam 
hollarda tan olingan. 
“Shartnoma  tuzish  vakolatlariga  doir  davlat  ichki  huquqi  nizomi  va 
halqaro tashkilot qoidalari” to’g’risidagi 46- moddada quyidagilar nazarda 
tutilgan:  davlat  shartnomaning  uning  uchun  majburiy  ekanligiga  uning 
roziligi  ichki  huquqning  u  yoki  bu  normasining  buzilishi  ifodalangan, 
uning  roziligi  haqiqiy  emasligi  asosida  shartnomalar  tuzish  vakolatlari 
bilan bog’liq xolatni, agar faqat ushbu normaning buzilishi aniq bo’lmasa 
                                                 
1
 Qarang: PCIJ.1933. Ser.A/B. No.53 P.75 
2
 Rezeka. ICJ.Reports.2002.P.491 
3
 YILC.1966. Vol. II.P.241. 

154 
 
va  o’ta  muhim  ahamiyatga  ega  normaga  tegishli  bo’lmasa,  dalil  qilib 
ko’rsatishga haqli emas. 
Xalqaro tashkilot haqida gapirilganda, u shartnomaning uning uchun 
majburiy  ekanligiga  uning  roziligi  bu  tashkilot  qoidalarining  buzilishi 
bilan  ifodalangan,  uning  roziligi  haqiqiy  emasligi  asosida  shartnomalar 
tuzish  vakolatlari  bilan  bog’liq  xolatni,  agar  faqat  ushbu  qoidaning 
buzilishi  aniq  bo’lmasa  va  o’ta  muhim  ahamiyatga  ega  qoidaga  tegishli 
bo’lmasa, dalil qilib ko’rsatishga haqli emas. 
Qoidalar buzilishi har qanday davlat va har qanday halqaro tashkilot 
uchun  ob’ektiv  aniq  va  ravshan  bo’lsa,  bu  aniq  buzilish  hisoblanadi,  bu 
holda  ular  o’zlarini  shu  masalaga  nisbatan  vijdonan  davlatlar,  zaruriy 
holatlarda  esa  xalqaro  tashkilotlar,  oddiy  amaliyotiga  muvofiq  tutishi 
o’rnatilgan.  
Tashkilotlarning 
davlatlar 
bilan 
tenglashtirilishi 
ayrim 
qiyinchiliklarni  tug’diradi.  Ko’rib  chiqilayotgan  modda  butunlay  davlat 
huquqiga  emas,  balki  faqat  shartnomalarni  tuzish  vakolatlariga  doir 
qoidalarga tegishlidir. Huquqning boshqa prinsip va normalariga qarshilik 
e’tiborga  olinmaydi,  chunki  ular  xalqaro-huquqiy  ahamiyatga  ega  emas. 
Gap tashkilot haqida borganda, uning ustavi tashkilot va uning a’zolariga 
vazifa yuklovchi xalqaro-huquqiy akt hisoblanadi. Shuning uchun tashkilot 
ustavining maqsad va prinsiplariga zid bo’lgan shartnoma kelishuvi, uning 
haqiqiyligi uchun ahamiyatsiz deb ko’rilmaydi. 
Shu  bilan  birga  keltirilgan  modda  faqat  umumiy  normani  belgilab 
bergan.  Aniq  masalalarni  hal  etishda  xalqaro  huquq  Komissiyasi 
tomonidan  ta’riflangan  qator  qoidalarga  tayanish  lozim.  Jumladan,  agar 
ichki  huquq  buzilishiga  kiritilgan  shartnoma  kuchga  kirib,  tomonlar  uni 
amalga oshirishni boshlagan bo’lsa, uni faqat boshqa tomon roziligi bilan 
tugatish  mumkin.  Shartnoma  tugatilishini  talab  qiluvchi  davlat  boshqa 
tomonlar oldida javobgarlikka tortilishi lozim. 
Keng  doiradagi  xalqaro  aktlarga  nisbatan  Konstitutsiyaviy  sud 
nazorati  O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  nazarda  tutilgan  va 
“O’zbekiston  Respublikasining  davlatlararo  shartnomaviy  va  boshqa 
majburiyatlarini  qamrab  oladi”  (109-modda).  Biroq  bunday  aktlarning 
nokonstitutsiyaviyligini belgilash oqibatlari aniqlanmagan. 
b)  davlat  va  xalqaro  tashkilot  roziligini  ifodalovchi  huquqiy 
vakolatlarning maxsus cheklovlari doirasidan chetga chiqilishi. 
Qadimdan  xalqaro  huquqda  shunday  qoida  mavjud,  unga  ko’ra 
muzokaralarni olib boruvchi vakilga berilgan yo’riqnoma, delegatsiyaning 

155 
 
ichki  hujjati  hisoblanadi.  X.Uoldok  agar  vakilning  vakolatlari  muayyan 
qoidalar  bilan  cheklangan  bo’lsa,  uning  bu  cheklovlarga  amal  qilmasligi 
kelishuvning haqqiqiyligiga  ta’sir  qilmaydi  degan  modda  loyihasini  taklif 
etdi.  Agar  bu  cheklovlar  boshqa  kelishuvchi  davlatlarga  yetkazilsa,  unda 
bu holat istisno tariqasida ko’riladi. 
Xalqaro  bitimlar  (kelishuvlar)  ning  xavfsizligini  ta’minlash  uchun 
xalqaro  huquq  Komissiyasi  davlatning  o’z  vakiliga  bergan  maxsus 
yo’riqnomasi  boshqa  davlatlar  bilan  shartnoma  tuzishdan  oldin  ularga 
yetkazilgan  holda  ular  uchun  ahamiyat  kasb  etishi  mumkin  degan  qoida 
bo’lishi lozim deb xisobladi. 
1968-1969 yillardagi Vena konferensiyalarida bu modda maqullandi. 
Ayrim tuzatishlarni kiritish asosan tahririy xarakterga ega bo’lgan
1
.  Oxir 
oqibat  Komissiya  taklif  etgan  ta’rif  eng  munosibi  deb  qabul  qilingan. 
Modda bir ovozdan qabul qilingan: 101 ovoz – “ha”, “yo’q” va betaraflar 
bo’lmagan
2
. 
“Davlat  yoki  xalqaro  tashkilotning  roziligini  ifodalovchi 
huquqlarning  maxsus  cheklovlari”ni  nazarda  tutuvchi  47-  moddaga 
muvofiq,  muayyan  shartnomani  bajarish  bo’yicha  davlat  yoki  xalqaro 
tashkilotning  roziligini  ifodalovchi  vakilning  vakolatlari  maxsus  cheklov 
bilan  bog’liq  bo’lsa,  uning  bu  cheklovlarga  amal  qilmasligi, 
muzokaralarda ishtirok etgan davlat va tashkilotlarning cheklov to’g’risida 
vakil  bunday  rozilikni  bildirgunga  qadar  ma’lum  qilingan  xolatdagina 
vakilning  roziligi  haqiqiy  emas  deb  ifodalovchi  asos  sifatida  qabul 
qilinmaydi. 
v) Xato. 
Davlatlarning  ichki  huquqida  xato  “shaxsning  huquq  yoki  fakt  
haqidagi  noto’g’ri  tasavvuri  natijasida  yoxud  noto’g’ri  tasavvursiz 
bo’lmaydigan  biron  bir  harakatni  sodir  etishi  yoki  sodir  etishga  yo’l 
qo’yishi”  holati  tushuniladi
3
.    Nazariyachilar  xatoga  ko’plab  ishlarini 
bag’ishlagan.  Muzokaralarga  oid  xato  to’g’risidagi  qoidalar  davlat 
qonunchiligida alohida o’ringa ega. Shuning uchun birinchi xalqaro ahvol 
bo’yicha mutaxassis – yuristlar Rim huquqiga tayanib, xatoga katta e’tibor 
                                                 
1
  Qarang:  Лукашук  И.И.  Современное  право  международных  договоров.  Том  I.  Заключение  международных 
договоров - М.: Волтерс Клувер, - C.383. 
2
 Qarang:U.N. Conference  on  the Law of Treaties. Sekond session. 1969.P.88 
3
 Black”s Law Dictionary. St. Paul. 1983. P. 518 

156 
 
berishgan
1
.  Keyingi  davrda  mualliflarning  aksariyat  qismi  shartnomaning 
haqiqiy emasligiga asos sifatida xatoga salbiy munosabat bildirgan
2
. 
Ichki  qonunchilikda  keltirilgan  xatoning  ta’rifidan  farqli  o’laroq, 
xalqaro  huquqda  xato  huquqqa  emas,  balki  faqat  faktga  tegishli  bo’lishi 
mumkin.  1933  yil  Xalqaro  sudning  Doimiy  palatasi  Sharqiy  Grenlandiya 
haqidagi ishni ko’rib, xato shartnomani haqiqiy emasligini tan olish uchun 
asos  bo’lib  xizmat  qilishi  mumkin  deb  aniqladi.  Ammo  bunda  xato 
huquqni  emas,  faktlarga  tegishli  bo’lishi  lozim.  Bu  faktlar  keyin  paydo 
bo’lmasdan  shartnoma  tuzish  paytida  mavjud  bo’lishi  kerak.  Norvegiya 
tashqi  ishlar  vazirining  javobi  to’la  va  aniq  bo’lib,  bu  holatda  xatolikka 
yo’l qo’yish uchun asos yo’qligi aniqlandi
3
. 
Bu  masala  bo’yicha  sud  amaliyoti  ko’p  emas.  U  asosan  chegara 
to’g’risidagi shartnomalarga tegishli. Sud odatda bunday holatlarda xatolik 
ahamiyatli bo’lishi va uning mavjudligi isbotlanishidan kelib chiqadi. 1959 
yil  Xaqaro  Sud  tomonidan  ayrim  chegara  hududlarining  mustaqilligi 
to’g’risida ko’rilgan ish bo’yicha qaror qabul qilindi. Niderlandiya Belgiya 
tayangan  1843  yilgi  bayonnomalar  jiddiy  xatoliklarga  yo’l  qo’yganini 
e’tirof etdi. Niderlandlar xatoliklarni isbot qilib bermaganligi sababli, sud 
bayonnomalarni haqiqiy deb tan oldi
4
.  
Xatolik to’g’risidagi umumiy qoidalardan istisno holat tarzida, unga 
yo’l  qo’ygan  tomon  aybdor  bo’lgan  holat  hisoblanadi.  Vixear  qoshidagi 
ibodatxona  haqidagi  Xalqaro  Sud  qarorida  shunday  yozilgan:  “Agar 
xatolikni ko’rsatuvchi tomon, o’z harakati bilan uning mavjudligi yoki uni 
bartaraf etishga hissa qo’shgan bo’lsa, yoki holatlar shunday bo’lib, tomon 
ijobiy xatolikni o’rnatgan bo’lsa, bunday holda xatolikka yo’l qo’yilmaydi 
deb belgilab qo’yilgan huquq normasi hisoblanadi”
5
. 
A.A.Talalaev xatolik qachon bo’lishi haqida quyidagi xulosaga keldi: 
“Agar tomonlarning yoki bironta tomonning asl hoxish –irodasi buzilsa va 
shuning uchun xalqaro shartnomaning qonuniy kuchiga to’la yoki qisman 
e’tiroz uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin”
6
. 
Xalqaro 
huquq 
Komissiyasida 
ma’ruzachi  Dj.Fismoris  o’z 
ma’ruzasida  ichki  huquqni  asosga  olib,  xatoga  katta  e’tibor  qaratdi. 
Ma’ruzachi  X.Uoldok  ikkita  maqolani  taqdim  etdi.  Ulardan  biri 
                                                 
1
 Qarang: Grotsiy G. Urush va tinchlik huquqi haqida. M., 1956. 1 Bob; Pufendorf  S.De jure naturrae et gentium, libri 
octo Amsterdamm, 1988. Kitob III, Bўlim VI.  
2
 Qarang: Basdevant I.Regles generals du droit de la paix // RdC, 1936. T.58.P.226. 
3
 Qarang: PCIJ.1933. Ser. A/B. No.53. 
4
 Qarang: ICR.Reports. 1959 .P.209. 
5
 Qarang: ICJ. Reports. 1961 .P.30 
6
 Талалаев А.Н. Право международных договоров. Общие вопросы. М., 1980, -C. 252. 

157 
 
birgalikdagi  xatoga  bag’ishlangan  bo’lsa,  ikkinchisi  –  bir  tomon  xatosi 
haqida. Biroq keyinchalik ko’plab huquqiy tizimlar birgalikda xato va bir 
tomonlama  xato  o’rtasidagi  farqni  ajratsada,  xalqaro  huquqda  esa  bu 
to’g’ri bo’lmaydi.  
Komissiya  ta’rif  bergan  moddada  xato  faqat  u  ishda  ahamiyatli 
bo’lsa,  shartnoma  bilan  kelishuvda  muhim  asosga  ega  bo’lsagina 
kelishuvga  ta’sir  ko’rsatadi  deyilgan.  Bunday  xato  avtomatik  tarzda 
shartnomani  haqiqiy  emas  deb  bera  olmaydi,  lekin  jabrlanuvchi  tomonga 
kelishuvning  haqiqiy  emasligiga  asos  bo’lishini  e’tirof  etish  huquqini 
beradi.  
Agar shartnomaning haqiqiy emasligi moddaga muvofiq belgilangan 
bo’lsa, bu shartnoma boshidan haqiqiy emas bo’ladi (ab initio). 
Shartnoma  uning  mazmun-mohiyatiga  ko’ra  xato  asosida  tuzilgan 
bo’lsa,  uning  haqiqiy  emasligini  tan  olish  huquqning  umum  tan  olingan 
prinsiplaridan hisoblanadi.  
Agar xato davlat va tashkilotning tahminiga ko’ra fakt yoki holatning 
shartnomani  tuzishda  mavjud  bo’lgan  bo’lsa  va  mazkur  shartnomaning 
bajarilishi  bo’yicha  kelishuv  uchun  muhim  asosni  tashkil  etsa,  davlat  va 
xalqaro  tashkilot  shartnomani  bajarishda  kelishuvning  haqiqiy  emasligini 
asos qilib shartnomada xatoni ko’rsatishga huquqlidir deyilgan (48 -modda 
“Xato”).  Mazkur  qoida  agar  davlat va  xalqaro  tashkilot  o’z  hatti-harakati 
bilan  bu  xatoning  vujudga  kelishiga  ko’maklashgan  bo’lsa  yoki  holatlar 
shunday  bo’lganki,  bu  davlat  yoki  bu  tashkilot  sodir  bo’lishi  mumkin 
bo’lgan  xatoga  e’tibor  berishi  lozim  bo’lgan  ushbu  holatlarga 
qo’llanilmaydi.  “Faqat  shartnomaning  matniga  tegishli  xato  uning 
haqiqiyligiga  ta’sir  ko’rsatmaydi,  bu  holatda  80-modda  qo’llaniladi”  (80-
modda shartnomalar matnida xatolarni tuzatishga bag’ishlangan).  
Matnni ifoda qilishdagi xatolar tomonlar kelishuviga ko’ra tuzatiladi. 
Agar  shartnoma  imzolangan  bo’lsa,  u  holda  Vena  konvensiyalari  maxsus 
tartibni nazarda tutadi. (1969 yilgi Vena konvensiyasi 79-moddasi va 1986 
yilgi Vena konvensiyasi 80-moddasi). 
g) Aldov. 
Xalqaro  amaliyot  xatolar  bilan  bog’liq  holatlar  kabi  shartnomani 
tuzishda  davlatlar  yolg’on  dalil  ko’rsatishi  mumkin  bo’lgan  bir  qancha 
holatlarni  biladi.  Shartnoma  munosabatlarida  yolg’on  real  mavjud  bo’lib, 
xalqaro  yuristlar  qadimdan  unga  yo’l  qo’ymaslikni  ta’kidlab  kelishgan. 

158 
 
E.de  Vattel  “Shartnomalarda  hiyla-nayranglarni  qo’llash  vijdoniylik 
talablariga ziddir” deb yozgan”
1
. 
Muayyan hollarda faktlarni ataylab  buzish jiddiy xatoga olib kelishi 
mumkin va bu holat xato haqidagi modda ta’siriga tushadi.  
Xalqaro  huquqda  presedentlarning  yetarli  darajada  mavjud  emasligi 
bardoshli  bo’lgan  yolg’on  tushunchasining  ta’rifi  uchun  zaruriy 
sharoitlarni  bermaydi.  Buni  hisobga  olib,  Xalqaro  huquq  komissiyasi 
shartnomalar  huquqida  yolg’onga  ta’rif  bermaslikka  qaror  qildi.  Yolg’on 
tushunchasining  umumiy  kontsepsiyasini  ifodalash  va  amaliyotga  uning 
aniq  parametrlarini  belgilab  berish  imkonini  yaratish  yetarli  bo’ladi. 
Yolg’on davlatning yanglish bayonotlar, buzilishlar yoki boshqa noto’g’ri 
harakatlar  yordamida  shartnomaga  rozilik  berishga  xohish  bildirishi,  aks 
hollarda u bunga rozilik bermasligi tushuniladi. 
Yolg’on o’z – o’zidan shartnomani haqiqiy emas deb bera olmaydi, 
ammo  jabr  ko’rgan  tomonga,  agar  o’zi  buni  hohlasa,  uning  roziligini 
haqiqiy  emas  deb  beruvchi  yolg’on  faktni  appelyatsiya  qilish  huquqini 
beradi. 
Xalqaro  huquq  komissiyasi  yolg’on  to’g’risida  modda  loyihasini 
tayyorlashda, taqdim etilgan holda  modda butunlay xalqaro tashkilotlarga 
ham tegishli deb hisobladi
2
. 
1968-1969  yillardagi  Vena  konferensiyalarida  ikkala  moddani  birga 
muhokama  qilishga  qaror  qilindi,  ulardan  biri  yolg’onga  tegishli, 
ikkinchisi  –  vakilga  pora  berish.  Shu  sababli  ikkinchi  modda  to’g’risida 
ham umumiy ta’rif berish maqsadga muvofiqdir.