Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

44 
 
MAVZU BO’YICHA XULOSALAR 
 
Mazkur  mavzuni  o’rganishda  talabalar  xalqaro  shartnoma  va  xalqaro 
shartnomalar  huquqi  tushunchasining  xalqaro  hujjatlarda  va  boshqa  qonun 
hujjatlarida  mustahkamlanishiga  oid  masalalarni  ko’rib  chiqishlari  va    xalqaro 
huquqning  umumtan  olingan  prinsiplaridan  kelib  chiqib  xalqaro  shartnomalar 
huquqining  maxsus  prinsiplarini  ajrata  olishlari  hamda  xalqaro  shartnoma  huquqi 
manbalarining ahamiyatini o’rganishlari bilan birga qiyosiy-huquqiy tahlil o’tkazib, 
xalqaro huquqiy munosabatlarda ularning rolini aniqlashlari lozim. 
 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR VA KAZUSLAR 
 
1.
 
Xalqaro  shartnomalar  huquqi  tushunchasi  va  uning  manbalarini 
aniqlashda 1969 yilgi Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena Konvensiyasi 
hamda  Davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar  yoki  xalqaro  tashkilotlar  o’rtasidagi 
shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  1986  yilgi  Vena  Konvensiyalarining  ahamiyati 
qanday? 
2.
 
Ma’lumki,  xalqaro  huquqning  umumtan  olingan  prinsiplari  xalqaro 
hujjatlarida  o’z  aksini  topgani  (BMT  Ustavi  va  boshqalar).  Mazkur  prinsiplarning 
xalqaro shartnomalar huquqining maxsus prinsiplariga aloqadorligini nimada? 
 
1 KAZUS.  
Mingyillik  Rivojlanish  Dasturiga  ko’ra  rivojlanishning  sakkizta  maqsadi 
izohlangan. Qaloqlik darajasini kamaytirishdan tortib OITSning tarqalishini to’xtatish 
va  dastlabki  umumta’limni  berish  bilan  tugaydi  (buning  barisi  2015  yilning  oxiriga 
qadar) – ushbu dastur barcha davlatlar va barcha xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul 
qilingan. 
1.
 
Xalqaro 
shartnomalar 
huquqining 
manbasi 
sifatida 
Mingyillik 
Rivojlanish Dasturiga huquqiy xarakteristika bering. 
2.
 
Mingyillik  Rivojlanish  Dasturining  bajarilishi  borasida  O’zbekiston 
Respublikasida qanday chora tadbirlar amalga oshirilmoqda? 
 
 
2 KAZUS.  
World  Bank  tizimiga  kiruvchi  Xalqaro  Moliya  Korporatsiyasi  (IFC)  va 
YUNSITRAL 
tashkiloti 
bilan 
Hindiston 
davlati 
hukumati 
o’rtasida  IT 
texnologiyalarni  rivojlantirish  va  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalari  orqali 
tijorat  olib  borishni  kengaytirish,  elektron  tijorat  tarmoqlariga  investitsiya  kiritish 
bo’yicha  shartnoma  imzolangan.  Shartnomaga  muvofiq,  YUNSITRAL  tegishli 
sohada  samarali  natija  beruvchi  dasturni  ishlab  chiqishi,  Korporatsiya  uni 
moliyalashtirishi, Hindistonda dastur amalga oshirilishi, bunda davlat imtiyozli soliq 
siyosati,  ishchi  kuchi  ta’minotini  amalga  oshirishi  lozim  edi.  Biroq,  Hindiston 
hukumati  o’z  majburiyatini  lozim  darajada  bajarishdan  bosh  tortadi.  Taraflarning 
e’tiroziga  qarshi  o’rtada  tuzilgan  shartnoma  xalqaro  shartnoma  hisoblanmasligini, 
chunki  uning  sub’ektlari  davlatlar  emasligini,  shartnomaga  nisbatan  fuqarolik 

45 
 
huquqiy  qoidalar  qo’llanishi  lozimligini  keltiradi  va  shartnoma  yuzasidan  fuqarolik 
javobgarlikka masalasida ish ko’rilishini keltiradi. 
1)
 
Xalqaro shartnoma tushunchasiga xalqaro-huquqiy ta’rif mavjudmi? Xalqaro 
xususiy-huquqiy  shartnomalar  va  xalqaro  ommaviy  shartnomalar  tushunchasini 
yoritib bering. 
2)
 
Hindiston hukumatining vajlari asoslimi? Uning javobgarligini hal qiling. 
3)
 
Ushbu  vaziyatda  qaysi  soha  qonunchiligi  qo’llanadi:  xalqaro  huquqmi  yoki 
xalqaro xususiy huquqmi? 
 
MUSTAQIL ISH UCHUN TOPSHIRIQLAR 
 
1.  Xalqaro  shartnomalar  huquqi  manbalarini  o’rganish  va  uni  tahlil  qilish 
natijasida  amaliyotdan  misollar  keltiring  va  asoslantiring.  Ish  shakli  –  nazorat  ishi 
(esse). 
2.  Xalqaro  shartnoma  va  xalqaro  shartnomalar  huquqi  tushunchasiga 
dunyoning yetakchi olimlari bergan ta’riflarini o’rganish va uni tahlil qilish, ishning 
yakunida mazkur tushunchalarni umumlashtirish o’zining mualliflik ta’rifini berishga 
harakat qilishi. Ish shakli – nazorat ishi (esse). 

46 
 
III BOB. XALQARO SHARTNOMALAR HUQUQI 
SUB’EKTLARI 
 
(yuridik fanlar nomzodi Umarxanova Dildora Sharipxanovna) 
 
Annotatsiya.  Mazkur  bob  xalqaro  shartnomalar  huquqining  sub’ektlari 
tushunchasi  va  turlarini,  xalqaro  huquq  sub’ektlarining  shartnomaviy  layoqatini 
hamda  uchinchi  tomon  tushunchasini,  uchinchi  davlatlar  huquq  va  majburiyatlarini 
nazarda tutuvchi shartnomalarni o’rganishga bag’ishlangan. 
 
 
3.1.
 
Xalqaro shartnomalar huquqi sub’ektlari tushunchasi. 
 
Xalqaro  huquqining  asosiy  sub’ektlari  bir  paytning  o’zida  xalqaro 
shartnomalar  huquqi  sub’ektlari  hisoblanadi.  Ya’ni,  davlatlar,  o’z 
mustaqilligi  uchun  kurashayotgan  millatlar  hamda  xalqaro  tashkilotlardir. 
BMT  Kotibiyatidan  ro’yxatdan  o’tgan  asosiy  xalqaro  shartnomalarning 
sub’ektlari davlatlar hisoblanadi. 
Xalqaro  huquqiy  adabiyotlar  va  xalqaro  shartnomaviy  amaliyotda 
“sub’ekt”,  “ishtirokchi”,  “tomon”,  “kelishayotgan  davlat”  va 
“kelishayotgan  tashkilot”,  “ahdlashayotgan  tomon”,  “muzokarada 
ishtirok  etayotgan  davlat”  hamda  “uchinchi  tomon”  kabi  atamalar 
qo’llaniladi.  
1969  yilgi  Xalqaro  shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Vena 
konvensiyasiga  ko’ra  “kelishayotgan  davlat”  sifatida  shartnoma  kuchga 
kirgan  yoki  kirmaganligidan  qat’i  nazar  shartnomadagi  majburiyatlarga 
rozilik bildirgan davlat nazarda tutilgan. “Ishtirokchi” esa, kuchga kirgan 
shartnoma majburiyatlariga rozilik bildirgan davlat nazarda tutilgan. Xuddi 
shunga  o’xshash  holat  1986  yilgi  Davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar  yoki 
xalqaro  tashkilotlar  o’rtasidagi  shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Vena 
konvensiyasida  ham  uchraydi.  Faqat  “kelishayotgan  davlat”  bilan  bir 
qatorda  “kelishayotgan  tashkilot”  ham  qo’llanilgan.  Bundan  tashqari, 
“ishtirokchi”  ga  nisbatan  nafaqat  davlatni  balki  xalqaro  tashkilotni  ham 
qayd  etgan.  Mazkur  konvensiyada  xalqaro  tashkilot  sifatida  faqatgina 
hukumatlararo xalqaro tashkilot tushunish nazarda tutilgan. 
Umuman  olganda  ko’pchilik  xalqaro  huquqshunoslar  “ishtirokchi” 
bilan “tomon”ni bir biriga o’xshash deb hisoblaydilar. “Sub’ekt” atamasini 
esa  ko’proq  ilmiy  ahamiyati  bo’lganligi  uchun  uni  ko’proq  umumiy 
xalqaro huquq sub’ekti sifatida qo’llaniladi.  

47 
 
Umuman  olganda,  “xalqaro  shartnomalar  huquqi  sub’ekti”  deganda 
biz  xalqaro  shartnomalar  ishtirokchilarini,  tomonlarini  tushunishimiz 
lozim. 
 
3.2.
 
Xalqaro shartnomalar huquqi sub’ektlari turlari 
 
Xalqaro  shartnomalar  huquqi  sub’ektlari  bu  xalqaro  shartnomaning 
qabul  qilish  jarayonida  ishtirok  etgan  davlatlar,  o’z  ozodligi  uchun 
kurashayotgan millatlar, erkin shahar davlatlar hamda xalqaro tashkilotlar 
(hukumatlararo  va  nohukumatlararo)  hisoblanadi.  Umuman  olganda, 
xalqaro  huquqning  sub’ektlari  ayni  paytda  xalqaro  shartnomalar  huquqi 
sub’ekti sifatida qabul qilinadi. Mazkur sub’ektlar yuridik xususiyatlaridan 
kelib  chiqib  muayyan  huquq  va  majburiyatlarga  ega  bo’ladi  va  uning 
normalarini  yaratadi  va  amalda  tatbiq  etishda  qatnashadigan  tuzilmalar 
hisoblanadi.  
Davlat 
o’zining  suverenitetidan  foydalangan  holda  xalqaro 
shartnomalarda  ishtirok  etish  huquqiga  ega  bo’lgan  xalqaro  shartnomalar 
huquqining  asosiy  sub’ektidir.  Shartnomalarning  aksariyati  davlatlar 
tomonidan  tuziladi.  U  o’zining  suverenitet  kuchi  bilan  xalqaro  huquq 
normalarini  yaratadi,  uning  tarkibini  aniqlaydi  va  rioya  qilinishini 
ta’minlaydi.  Davlatlar  xalqaro  shartnomalarga  ishtirok  etishi  orqali  o’z 
hoxish irodalarini xalqaro huquq normalari orqali mustahkamlaydilar.  
O’z  mustaqilligi  uchun  kurashayotgan  millat  va  halqlar  davlatning 
shakllanish  jarayonida  namoyon  bo’ladilar.  Mazkur  millat  va  xalqlarning 
xalqaro  shartnomalar  huquqi  sub’ekti  sifatida  ishtirok  etishi  ularning 
xalqaro shartnoma normalarini amalga oshirishda ko’zga ko’rinadi. Odatda 
ularni qo’zg’olonchilar yoki nizolashayotgan tomon sifatida qabul qilinadi.  
Xalqaro  gumanitar  huquqi  sohasidagi  konvensiyalarda,  masalan,  1949  yilgi 
Urush  qurbonlarini  himoya  qilish  to’g’risidagi  Jeneva  konvensiyasi  tomonlarga 
xalqaro  xarakterga  ega  bo’lmagan  nizolar  yuzasidan  mazkur  konvensiyaning 
qoidalarini  tadbiq  qilish  haqida  maxsus  shartnomalarni  tuzishi  uchun  imkoniyat 
mavjudligini  nazarda  tutadi.  Shu  bilan  birga,  bu  “nizolashayotgan  tomonlarning 
yuridik maqomiga ta’sir etmasligi”ni belgilab berdi (3 modda).
 
Mazkur  qoida  xalqaro  xarakterga  ega  bo’lmagan  nizolarda  xalqaro 
gumanitar  huquqi  normalarini  qo’llanilishi  nazarda  tutadi.  Lekin,  bu 
shartnomalar  xalqaro  shartnoma  maqomiga  ega  bo’lishi  uchun 

48 
 
qo’zg’olonchilar  yangi  davlat  hukumatini  yoki  mavjud  davlatning  bir 
qismida yangi davlatni tashkil etishi lozim
1
 hisoblanadi. 
Xalqaro  shartnomalar  huquqining  asosiy  sub’ektlaridan  tashqari 
o’ziga  xos  bo’lgan  “noan’anaviy  sub’ektlar”  yoki  “boshqa  turdagi 
sub’ektlar”  ham  mavjudligini  kelitirib  o’tish  lozim.  Bular  xalqaro  huquq 
sub’ektlari  kabi  ikkilamchi  hisoblanib,  sub’ekt  uchun  zaruriy  bo’lgan 
barcha  elementlarga  ega  bo’lmagan,  biroq  xalqaro  shartnomalar  huquqi 
sub’ekti  sifatida  tan  olinganlar  tushuniladi.  Bunday  sub’ektlar  asosiy 
sub’ektlar tomonidan biron maqsadda tuziladi va alohida huquqiy jihatdan 
tartibga solish zarurati bilan izohlanadi. 
Xalqaro  huquq  Qo’mitasining  bayonotiga  binoan  “boshqa  turdagi 
sub’ektlar”  deganda,  Muqaddas  Qirollik  (Vatikan)  va  boshqa  turdagi 
xalqaro  ko’rinishga  ega  bo’lgan  ma’lum  bir  vaziyatlarda  xalqaro 
shartnomalarda ishtirok eta oladiganlar tushuniladi
2
. 
Aksariyat yuristlar Muqaddas Qirollikni katolik va boshqa davlatlarga 
nisbatan  olib  qaraganda  xalqaro  huquq  sub’ekti  deb  hisoblashadi. 
Shuningdek,  uning  maqomi  suveren  davlatlar  maqomidan  farq  qiladi. 
Umumiy 
xalqaro 
huquqqa 
binoan 
u 
xalqaro 
shartnomalarning 
tomonlaridan biri bo’la oladi. Bundan kelib chiqadiki, Vatikanning xalqaro 
shartnomlarda  tomonlardan  biri  bo’la  olishi  umumiy  tarzda  tan  olingan. 
Lekin  shunga  qaramay  Vatikan  siyosiy  va  iqtisodiy  shartnomalarda 
ishtirok  etmaydi.  U  odatda  ko’p  tomonlama  umumiy  masalalarga  oid 
bo’lgan  shartnomalarda  ishtirok  etadi  (asosan  gumanitar  masalalar). 
Ikkitomonlama  shartnomalari  esa,  ikkinchi  tomon  hisoblangan  davlatning 
katolik  cherkovi  qoidalarini  tartibga  solishga  bog’liq  bo’lgan  normalarni 
o’z ichiga oladi
3
. 
Bir  qator  davlatlar  Malta  ordenini  ham  sub’ekt  sifatida  tan  oladilar, 
shuning uchun ham bu kabi sub’ektlar erkin shahar bo’lishi ham mumkin. 
Tarixda ular koloniyalar va ularning ittifoqdoshlari bo’lgan. 
                                                 
1
  Mazkur  qoida  davlatlarning  xalqaro  huquqqa  zid  xarakat  uchun  javobgarligi  moddalarida  o’z  tasdig’ini  topgan  (10 
modda).  
2
 Report of the ILC. XVI session (A/5209). P. 5. 
3
 Parry and Grant. Encyclopedic Dictionary of International Law. N.Y., 1986. P. 158. 
Vatikan  –  shahar  davlat,  rasmiy  nomi  “Muqaddas  Qirollik”  (Holy 
See)  –  Rim  katolik  cherkovining  markazi  hisoblanadi.  Vatikan  davlati 
shartnomalar tuzadi, biroq ular “Muqaddas hukm (qaror)” sifatida qabul 
qilinadi.
 

49 
 
Erkin  shahar  –  cheklangan  xalqaro  huquq  sub’ektlilikka  ega  bo’lgan, 
o’ziga  xos  xususiyatli  siyosiy-huquqiy  tuzilma.  Xalqaro  shartnomalarda 
mustaqil ravishda ishtirok etuvchi erkin shaharlar tarixdan  ma’lum. Bular 
Buyuk  Novgorod,  Pekov  Gamburg,  Bremen,  Lyubek  va  boshqalardir. 
Umumiy olib qaraganda ularning maqomi boshqa davlatlarniki kabi bir xil 
edi.  XIX  asrdan  boshlab  erkin  shaharlarning  alohida  maqomi  shakllandi. 
Bu  maqom  munozarali  hududlar  masalalarini  tartibga  solishda 
foydalaniladi.  
Masalan,  1815  yil  Buyuk  hukmron  davlatlarning  o’zaro  munozaralari 
kuchaygan  davrda  Krakovni  Vena  traktati  Rossiya,  Avstriya  va  Prussiya  homiyligi 
asosida “erkin va mustaqil” shahar deb e’lon qildi
1
. 
Birinchi  Jahon  urishidan  so’ng  g’olib  tomonlar  Polshaga  Dantsig 
(Gdanska)ni  qaytarish  da’vosini  rad  etdilar.  1919  yildagi  Butundunyo 
Versal  tinchlik  shartnomasi  Dantsigaga  Millatlar  Ligasi  chegarasidagi 
erkin shahar maqomini berdi (100-108 moddalar).  
Xalqaro  tashkilotlarning  roli  xalqaro  shartnomalar  huquqi  sub’ekti 
sifatidagi faolligining o’sishiga olib keladi. Hozirgi kunda tashkilotlarning 
xalqaro huquqiy sub’ektililigi umum e’tirof etilgan. Bu holat Xalqaro Sud 
tomonidan ham bir necha bor ta’kidlangan
2
. 
 
Bu  vaziyatda  tashkilotlar  huquqiy  sub’ektliligi  muhim  o’ziga 
xosliklari,  ularning  maxsus  xarakteri  (xususiyati)  belgilangan.  Xalqaro 
huquqning  sub’ekti  hisoblangan  xalqaro  tashkilotlar  shartnomalar 
huquqining  ham  sub’ekti  hisoblanadi.  Vena  Konvensiyalarida  shunday 
deyiladi:  “Xalqaro  tashkilot  hukumatlararo  tashkilotlarni  anglatadi  (2-
modda).  Aslida,  a’zolari  hukumat  emas  davlat  bo’lgan  hukumatlararo 
tashkilot nazarda tutilmoqda.  
Davlatlar va tashkilotlarning tuzadigan shartnomalari yaxlit bir huquq 
bilan  boshqarish  imkonini  beruvchi  ko’plab  umumiy  xususiyatlarga  ega 
ekanligida  aks  etadi.  Xuddi  davlat  singari  tashkilotlar  ham  o’zining 
idoralari va agentlari harakati uchun javobgardir.  
Bu holat Xalqaro Sudning Inson huquqlari Qo’mitasi maxsus ma’ruzachisining 
yuridik jarayonlarga nisbatan qiyosiy immuniteti ishi bo’yicha 1999 yil 29 apreldan 
Konsultativ xulosasida ta’kidlanadi
3
. 
Nohukumat 
tashkilotlar 
deganda, 
siyosiy 
partiyalar, 
kasaba 
uyushmalari,  ilmiy,  sport,  diniy  va  boshqa  tashkilotlar  deb  tushunamiz. 
                                                 
1
 Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том I. Заключение международных договоров - 
М.: Волтерс Клувер, 2004. - С. 52. 
2
 ICJ. Reports. 1980. P. 89. 
3
 Difference Relating to Immunity from  Legal Process of a Special Rapporteur of the Commission on Human Rights. 
No. 99/16//http://www.icj-cij.org  

50 
 
Alohida turdagi moliyaviy va ishlab chiqarish bo’yicha hamkorliklar katta 
ahamiyatga ega. Bu turdagi tashkilotlar faoliyati davlatlarora munosabatlar 
bilan  birga  xalqaro  hamjamiyatga  katta  ta’sir  ko’rsatadi.  Ko’rib 
chiqilayotgan  holat  davlatning  ichki  huquqi  bilan,  shuningdek  davlatning 
ichki  huquqiga  bo’ysunuvchi  nodavlat  tashkilotlarning  kelishuvlari  bilan 
boshqariladi.  Davlat  miqyosidagi  ahamiyatga  ega  bo’lgan  munosabatlarni 
nodavlat  tashkilotlar  o’rtasidagi  kelishuvlar  boshqaradigan  holatlar  kam 
emas.  
Masalan,  Qizil  Xoch  Qo’mitasi  Ikkinchi  jahon  urushidan  so’ng  qochoqlar, 
harbiy  asirlar  va  boshqalarni  vataniga  qaytarish  to’g’risidagi  ko’plab  davlatlar 
bilan bitimlar imzolaganlar.  
Ko’rib  turganimizdek,  bu  turdagi  bitimlar  u  yoki  bu  darajada 
hukumatlararo  kelishuvlar  vazifasini  bajaradi.  Nodavlat  tashkilotlar 
o’rtasidagi  bitimlar  davlatlararo  kelishuvlardan  deyarli  farq  qilmaydigan 
holatlar ham mavjudligi ma’lum. 
Xalqaro  tajribalarda  “kelishib  olish”  atamasi  keng  qo’llaniladi. 
Tajribalar  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  ba’zi  holatlarda  bu  atama  asosiy 
shartnomaga  qo’shimcha  kelishuvlarni  anglatsa,  ba’zi  bir  holatlarda 
yuridik  jihatdan  shartli  ravishda  kuchga  ega  bo’lmagan  kelishuvlarni 
anglatadi. Bu masala G.I.Tunkin tomonidan ko’rib chiqilgan, u davlatning 
ixtiyori  “yuridik  jihatdan  majburiy  bo’lmagan  normalarni  yaratishga 
qaratilishi ham mumkin” deb fikr bildiradi. Bunday normalarni biz shartli 
ravishda  xalqaro  kelishib  olish  deb  ataymiz.  Bunday  kelishuvlar  odatda 
qo’shma  bayonotlarda,  rasmiy  hisobotlar  va  deklaratsiyalarda  mavjud 
bo’ladi.  
Shu  tariqa  nodavlat  tashkilotlar  o’rtasidagi  bitimlarni  hukumat 
tomonidan  ma’qullanish  darajasi  turlicha  bo’lishi  mumkin.  Har  qanday 
holatda  ham  bitimlar,  agar  ular  hukumat  tomonidan  rasman  qabul 
qilinmagan bo’lsa, xalqaro shartnomalar huquqi bilan tartibga solinmaydi. 
Ayrim holatlarda nodavlat tashkilotlar hukumatga mos ravishda uning 
vakili sifatida ham qatnashishi mumkin. Bu tariqa tuzilgan bitimlar xalqaro 
shartnoma hisoblanadi.  
Xalqaro  tashkilotlar  tomonidan  tuzilgan  shartnomalar  masalasi 
murakkabroq,  zero  ular  moliya,  savdo-sotiq  va  boshqa  doiralarda  alohida 
vazifalarni  bajarishi  mumkin.  Bunday  shartnomlarda  xalqaro  huquq 
normalari  ham,  ichki  huquq  normalari  ham  qo’llanilish  holatlari  mavjud 
bo’lishi mumkin. Ba’zan esa, xalqaro tashkilotlar ular tomonidan tuzilgan 
bitim  butunlay  bo’ysunadigan  boshqaruvning  yuqori  darajada  rivojlangan 

51 
 
tizimini  yaratgan  holatlar  ham  ma’lum.  Bu  borada  xalqaro  moliyaviy 
tashkilotlar tajribasi ko’proq misol bo’la oladi. 
Demak, 
xalqaro 
shartnomalar 
huquq 
sub’ektlari 
sifatida 
shartnomalarda  ishtirok  etuvchi  va  imzolashi  uchun  shartnomaviy 
layoqatiga ega bo’lgan xalqaro huquq sub’ektlarini tushunishimiz lozim.  
 
3.3.
 
Xalqaro huquq sub’ektlarining shartnomaviy layoqati 
 
Xalqaro huquq sub’ektlarining shartnomalarda ishtirok etish huquqi 
yangi  institutni  o’zida  ifodalaydi.  U  zamonaviy  xalqaro  huquq 
institutlaridan  birining  muhim  elementi  hisoblanadi,  ya’ni  xalqaro 
muammolarni  hal  qilishda  ishtirok  etish  huquqi  nazarda  tutiladi.  Mazkur 
institut bevosita xalqaro huquqning asosiy prinsiplariga bog’liq bo’lib, uni 
o’ziga xosligini ko’rsatib beradi. 
Davlat  shartnomalarning  barchasida  tomonlar  bo’lishiga  qaramay, 
uning  vakilligi  darajasi  yuridik  jihatdan  ajralmagan.  Shartnomalarning 
tuzilishida  vakillikning  turli  darajasi  davlatning  ichki  huquqiga  binoan 
mavjud natijalarga ega bo’lishi mumkin.  
O’zining  suveren  kuchi  bilan  davlat  har  qanday  shartnomalarda, 
albatta  xalqaro  huquq  doirasidagi  shartnomalarda  ham  ishtirok  etish 
huquqiga  ega.  Davlatlarning  shartnomaviy  amaliyotida  asosiy  rol 
shartnoma huquqining rivojlanishiga tegishlidir. 
Tuzilish  jarayonida  bo’lgan  davlat  xalqaro  huquq  bo’yicha  huquq  va 
majburiyatlarini  olish  imkoniga  ega  bo’lgan  davrdan  to  suveren  kuchiga 
ega bo’lgan paytdan boshlab shartnomalarni tuzishi mumkin. 
Qabul  qilinishi  kutilayotgan  shartnomaning  maqsadi  va  prinsiplarini 
inobatga  olgan  holda  ishtirokchilar  tarkibi  oldindan  aniqlab  olish  o’ta 
zarur.  
Shartnomaning  maqsadidan  kelib  chiqib  qatnashishi  mumkin  bo’lgan 
ishtirokchilarni  ko’pchilik  xalqaro  huquqshunoslar  asarlarida
1
  quyidagi 
toifalarlarini uchratishimiz mumkin: 
-
 
 zaruriy  ishtirokchilar  –  ishtirokisiz  shartnoma  tuzilmaydigan  yoki 
maqsad-mohiyatini yo’qotadigan va bajarilmaydigan davlatlar.  
Masalan,  Yadro  qurolining  tarqalmasligi  haqidagi  shartnomalarda  zaruriy 
ishtirokchilar  Yadro  quroliga  ega  bo’lgan  davlatlar  hamda  Kosmik  hudud 
                                                 
1
 Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том I. Заключение международных договоров - 
М.:  Волтерс  Клувер,  2004.  –  С.68.;  Robert  Kolb.  The  Law  of  Treaties  (An  Introduction).  -  Cheltenham,  UK; 
Northampton,  MA,  USA:  Edwarb  Elgar  Publishing,  2016.  –  P.38-40.;  Research  Handbook  on  the  Law  of  Treaties.  - 
Cheltenham,  UK;  Northampton,  MA,  USA:  Edwarb  Elgar  Publishing,  2014.  –  P.627-637.;  Anthony  Aust.  Modern 
treaty law and practice. - Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2000. – P.47-57. 

52 
 
to’g’risidagi  shartnomalarda  esa  kosmik  ob’ektlarga  ega  bo’lgan  davlatlar 
hisoblanadi. 
- 
muhim 
ishtirokchilar 
–  shartnomaning  samaradorligiga 
davlatlarning  ishtirokining  ahamiyati  bilan  bog’liq  bo’lgan.  Bu  toifaning 
mohiyati to’g’ridan-to’g’ri shartnomani o’zida aks ettirilmaydi.  
-
 
maqsadga  muvofiq  bo’lgan  ishtirokchilar  –  ularning  ishtirokisiz 
ham  shartnoma  o’z  maqsadlarini  amalga  oshira  oladi,  lekin  ishtiroki 
shartnomaning  samardorligini  oshirishda  ahamiyatga  ega.  Yuqorida 
keltirib  o’tilgan  misollardagi  barcha  davlatlar,  zaruriy  ishtirokchilardan 
tashqari, ishtiroki foydadan holi bo’lmagan ishtirokchilar hisoblanadi.  
Masalan,  mazkur  ishtirokchilar  siyosiy  shartnomalarda  to’liqroq  namoyon 
bo’lishi  mumkin.  Masalan,  NATO  -  umumiy  ko’ptomonlama  shartnoma 
munosabatlarida  ko’pincha  maqsadga  muvofiq  bo’lgan  ishtirokchilar  qatorida 
mavjud. 
-
 
mumkin  bo’lgan  ishtirokchilar  –  shartnomada  ishtirok  etishi 
mumkin  bo’lgan,  lekin  uning  samaradorligiga  sezilarli  ta’sir  etmaydigan 
davlatlar. 
-
 
maqsadga  muvofiq  bo’lmagan  ishtirokchilar  –  ishtiroki  shartnoma 
maqsadiga yetishga to’sqinlik qila olmasada uning samaradorligiga salbiy 
ta’sir etuvchi davlatlar. 
-
 
mumkin bo’lmagan ishtirokchilar - ishtiroki shartnomaning maqsadi 
amalga oshirishini yo’qqa chiqaruvchi davlatlar. 
Sodir  bo’layotgan  o’zgarishlar  shartnomalararo  munosabatlarda 
davlatning  o’rnini  ham  o’zgartirishi  mumkin.  Kechagina  maqsadga 
muvofiq bo’lmagan yoki ishtiroki mumkin bo’lmagan ishtirokchilar bugun 
maqsadga muvofiq bo’lgan ishtirokchilarga aylanib qolishi mumkin.  
Keltirib  o’tilgan  ishtirok  etishi  mumkin  bo’lgan  ishtirokchilarning 
toifalari  xalqaro  huquqqa  zid  kelmaydi.  Suveren  davlatlar  o’z 
hoxishlaridan  kelib  chiqib,  agar  shartnoma  boshqa  davlatlar  huquqlariga 
buzmasa,  o’zlari  tomonidan  tuziladigan  shartnoma  ishtirokchilari  doirasi 
masalasini hal etishlari mumkin. 
A’zo davlatlar xalqaro shartnomaga bog’liq bo’lgan biron bir masalani 
muhokama  qilish  uchun  kuzatuvchi  yoki  mehmon  sifatida  davlat  yoki 
xalqaro  tashkilotni  taklif  qilishi  mumkin.  Shartnoma  ishtirokchilari 
shartnoma  maqsadidan  kelib  chiqqan  masalani  hal  qilish  borasida  qabul 
qiladigan  qaroridan  manfaatdor  bo’lgan  kuzatuvchining  pozitsiyasini 
aniqlashtiradi  va  e’tiborga  oladi.  Mehmon  hujjat  qabul  qilish  jarayonida 
ishtirok etish huquqiga ega emas.