Қўлѐзма ҳуқуқида удк

 
Сергей Эфимович Малов.
 
(28 январ 1880 йилда Қозонда туғилган,– 
1957 йил 6 сентябрда Ленинградда вафот этган. Рус тилшуноси, шарқшунос-
турколог, Собиқ Иттифоқ Фанлар академиясининг мухбир аъзоси (1939). 
Туркий тиллар бўйича мутахассис. Қадимги туркий битиклар тўпламларини 
таржима қилган ва нашр эттирган.
Малов араб, форс ва туркий тиллар 
мутахассиси бўлган. Фаолиятининг бошида у чулим туркларини ўрганган. 
Битиргандан кейин у Россия Фанлар академиясининг Антропология ва 

---

34 
этнография музейида кутубхоначи бўлиб ишлаган. Ташқи ишлар вазирлиги 
орқали Малов Хитойда яшовчи туркий халқларнинг (уйғурлар, саларлар, 
сартлар ва қирғизлар) тиллари ва урф-одатларини ўрганган. У фольклор ва 
этнография бўйича бой материаллар йиғди, мусиқий манбалар тўплади, 
шунингдек, қадимги қимматбаҳо қўлѐзмаларни, яъни Ўрта аср уйғур 
буддавий адабиѐтининг энг муҳим асари – «Олтин нашрида Сутра» уйғур 
қўлѐзмасини топди, кейинчалик В.В.Радлов билан ҳамкорликда нашр этди. 
1910 йилда Хитойда (Гансу) Олтун Ёруғнинг тўлиқ версиясини топди. 1917 
йилда Малов Қозон университетининг профессори ва Нумизматика 
тўпламининг директори бўлди. Шу билан бирга у Волга татарларининг 
этнографияси ва лаҳжаларини ўрганган, у мисар-татар лаҳжасини биринчи 
тадқиқотчиларидан бири бўлган. 
1922 йилда Малов Петроградга (собиқ Санкт-Петербург) қайтиб 
келди ва Петроград университетида доцент этиб сайланди. У Ленинград 
(собиқ Петроград) Фанлар академиясининг университети, музейида 
шарқшунослик тадқиқотлари ва тил институтларида ишлашни давом 
эттирди. Университет профессори, декан-турколог сифатида С.Э.Малов 
ўзбек, ойрот ва бошқа тилларни, шунингдек қадимий туркий ѐдгорликлар 
тилшунослигини ўргатган. 1929 йилда Малов Талас ѐзувини - қадимги 
туркий руник алифбосининг маълум бўлган учинчи вариантини топди. 1931 
йил бошида Малов араб, форс ва асосан, туркий тиллардаги китобларни, 
газеталарни ва қўлѐзмаларни рўйхатга олиш учун Шарқшунослик бўлимига 
юборилади. Кутубхонада ишлаш унга туркий тилларда мавжуд адабиѐтлар 
билан эксклюзив ва цензурасиз танишиш имкониятини берди. 1933 йилда 
коммунистик ҳукумат томонидан туркий халқларнинг ѐзувларини лотин 
алифбосига ўтказиш бўйича фаолият бошлангандан сўнг Малов Собиқ 
Иттифоқ Фанлар академиясининг Шарқшунослик бўлимини тарк этди. 1939-
йилда у Собиқ Иттифоқ Фанлар академиясининг тил ва адабиѐт бўйича 
мухбир аъзоси этиб сайланди. Иккинчи Жаҳон уруши пайтида Малов Олма-
Отада Қозоғистон университети ва Қозоғистон педагогика институтида 

---

35 
профессор бўлиб ишлаган. Малов Собиқ Иттифоқ ва қўшни давлатларнинг 
тирик ва йўқ бўлиб кетган туркий тиллари бўйича мутахассис сифатида 
танилган. У Марказий ва ғарбий Хитой, Мўғулистон, Ўрта Осиѐ ва 
Қозоғистон, Сибир ва Волга минтақасидаги туркий халқларнинг тили, 
фольклори, тарихи ва этнографиясига оид 170 га яқин илмий мақолалар 
ѐзган. У биринчи бўлиб бир қатор туркий тилларга илмий тавсиф берган; 
кўплаб қадимий туркий ѐзма ѐдгорликларни кашф этган, тадқиқ қилган ва 
нашр этган, шунингдек, тарихий жиҳатдан ўзига хос миллий ѐзув тизимига 
эга бўлмаган Собиқ Иттифоқ халқлари тиллари учун алифбо ва имло 
қоидаларини яратишда иштирок этди. Малов қиѐсий тадқиқотлар ўтказиш 
мақсадида Шарқий Европа мамлакатларининг бошқа руналарга ўхшаш 
алифболари қаторида Секлер деб номланган алифбоси билан қизиққан кам 
сонли олимлардан бири эди. Унинг яна бир ютуғи - Энасойдаги руник 
ѐзувлардан Қирғиз хонлигининг турли этник гуруҳлари фойдаланган-деган 
хулосага келишидир. 1952 йилда С.Е.Маловнинг асари («Туркларнинг 
Энасой ѐзуви: Матнлар ва тадқиқотлар») нашр этилган бўлиб, матнлари 
географик жойлашувидан қатъи назар (Хакасия, Тува, Мўғулистон) ушбу 
мактубда ѐзилган. Асарда ушбу ѐдгорликлар алифболарини таснифлашда 
палеографик, тарихий ва ижтимоий-сиѐсий ѐндашувлар муваффақиятли 
бирлаштирилган.
Малов жуда фаол илмий ҳаѐт кечирди. Энциклопедиялар, 
луғатлар ва маълумотномаларни тайѐрлашда қатнашган. Малов рус 
туркшунослигининг рамзи сифатида улуғланади. Унинг ишлари илмий 
жиҳатдан катта аҳамиятга эгадир.