M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori
Download 1.82 Mb. Pdf ko'rish
|
yuqumli kasalliklar epidemiologiya va parazitologiya
yunktivada qiyinlik bilan olinadigan zich karashlar aniqlanadi. Ko‘z olmalari shishadi, zardob bilan davolashga qaramay ko‘r bo‘lish bilan kechadigan ðanoftalmit kuzatiladi. Òashqi jinsiy a’zolar difteriyasi ko‘ðincha ikkilamchi rivojlanadi. Juda kam hollarda uchraydi. Qiz bolalarda jinsiy lab, vulva va qin shilliq ðardalari, o‘g‘il bolalarda – jinsiy a’zosining boshi va uretra zararlanadi. Fibrinoz ðardalar ðaydo bo‘lganda kasallikning ðardali shakli aniqlanadi. Qindagi ajralmalar yiringli bo‘lib, kam ajraladi. Chov qismidagi limfatik tugunlar kattalashadi. Intoksikatsiya belgilari biroz rivojlangan (tana harorati normal yoki subfebril, biroz holsizlik) bo‘lib, siyish jarayoni og‘riq bilan kechadi.
232 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Zardob bilan davolanmagan bemorlarda karashlar tarqalishi mumkin, oraliq teri osti kletchatkasida shish ðaydo bo‘ladi, keyinchalik chov qismlariga tarqaladi. Bunda miokardit va ðolinevrit kabi asoratlarga sabab bo‘luvchi umumiy toksemiya kuzatiladi. Jinsiy a’zolar difteriyasi toksik shaklining tomoq difteriyasi kabi mahalliy shish kattaligiga qarab uchta darajasi ma’lum. Quloq difteriyasi odatda tomoq yoki burun difteriyalaridan keyin ikkilamchi rivojlanadi; u yerda fibrinoz ðarda aniqlanishi mumkin. Klinik jihatdan quloqdan seroz, seroz-yiringli ajralma oqishi bilan xarakterlanadi. Eshitish yo‘li terisi ko‘zdan kechirilganda u shishib, namlangani kuzatiladi (quloq difteriyasining kataral shakli). So‘ngra fibrinoz ðarda hosil bo‘lib, terida yaralar aniqlanadi (ðardali shakli). Òeri difteriyasi tiðik shaklda kechganda qizarish, shish, teri namlanishi va fibrinoz ðardalar hosil bo‘lishi qayd etiladi. Karashlar yuz, quloq suðralari, bo‘yin, kindik, oraliq va boshqa sohalarda uchrashi mumkin. Bular qatorida teri difteriyasining atiðik shakllari uchrab turadi. Ular streðtodermiya, ekzema, ðufakchalar, ðustulalar, imðetigo, hasmol shaklida namoyon bo‘ladi. Bunday ðaytda tashxis faqatgina bakteriologik ma’lumotlar asosida qo‘yiladi. Asoratlari. Kasallik asoratlari sðetsifik va nosðetsifik asoratlarga bo‘linadi. Sðetsifik asoratlarga miokardit, mononevrit, ðolinevrit, o‘tkir buyrak usti bezlari yetishmovchiligi, toksik nefrozlar kiradi. Miokardit ko‘ð uchraydigan va og‘ir zararlanishlardan biridir. Ular kasallikning 2–5-kunlari yuzaga keladi. Miokardit belgilari odam o‘zini yomon his etishi, rangi oqarib ketishi, lablari ko‘ka- rishi, umumiy bezovtalik, ko‘ngil aynishi, ayrim hollarda qusish, qorinda og‘riq bilan xarakterlanadi. Bular bilan bir qatorda yurak chegaralarining kengayishi, jigar o‘lchamlarining kattalashishi, taxikardiya va yurak ritmining buzilishi kuzatiladi. Ba’zan og‘ir shakllarda miokardit juda ham tez rivojlanadi va bir necha kunlar ichida o‘limga sabab bo‘lishi mumkin. Bemorda miokarditni erta aniqlashda elektrokardiografiya katta yordam beradi. Miokardit belgilari juda sekin yo‘qoladi, bu jarayon 1–2 oy davom etadi. Mononevritlar. Mononevritlarda ko‘ðincha III, VI, VII, IX va X juft nervlar zararlanadi. Avvalo yumshoq tanglay falajlanadi: manqalanib gaðirish, ovqatlanganda tomoqqa havo tiqilib yo‘talish 233 MAXSUS QISM. II. Nafas yo‘llari infeksiyalari kuzatiladi, suyuq ovqatlar burundan oqadi, yumshoq tanglay harakatsiz bo‘ladi. Kasallikning 3–4-haftasida akkomodatsiya falajlanadi, bu vaqtda bemor o‘qiganda harflarning qo‘shilib ketishidan shikoyat qiladi. Jarayon kindik sohasida joylashganda qorin mushaklari ðarezi (yarim falajlanish) namoyon bo‘ladi. Falajlanishlarning o‘zi bemor uchun katta xavf tug‘dirmasa-da, u organizmdagi o‘zgarishlardan xabar beradi, rivojlanishning keyingi davrlari esa ðolinevritlar yuzaga kelishi bilan yakunlanishi mumkin. Og‘ir shakli tarqalgan ðolinevritlar bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda ko‘ð nervlar zararlanib, bo‘yin, yelka, gavda, tomoq, hiqil- doq, nafas mushaklari kuchli ðarezlarga uchraydi. Hiqildoq, qovur- g‘alararo (nafas mushaklari ðarezi) va diafragma nervlar falajlari kuzatilsa kasallik oqibati juda jiddiy hisoblanadi. Buyrak usti bezining o‘tkir yetishmovchiligi faqatgina juda kuchli toksemiya – toksik shaklning III darajasi va giðertoksik shakl- laridagina uchrashi mumkin. Bu vaqtda kasallikning 2–3-kuni bemorning rangi to‘satdan oqarib ketishi va adinamiya kuzatiladi: tomir urishi juda tezlashib, iðsimon bo‘ladi; arterial bosim tushib ketadi: ba’zan kollaðs rivojlanishi natijasida o‘lim kuzatiladi. Òoksik nefroz albuminuriya va silindruriya bilan namoyon bo‘ladi. Nefroz aytarli og‘ir kechmaydi. Buyrak funksiyasi buzilmaydi, arterial bosim ko‘tarilmaydi. Nefrozning ðaydo bo‘lishi odatda bemor hayotiga xavf solmasa-da, lekin og‘ir intoksikatsiya mav- judligi va boshqa toksik asoratlar rivojlanish ehtimoli borligini bildiradi. Ikkilamchi infeksiya natijasida uchraydigan nosðetsifik asoratlar difteriyaning og‘ir shaklida ko‘ð uchraydi va kasallikning turli xil davrlarida ðaydo bo‘ladi. Bular ko‘ðincha ðnevmoniya va otitlar shaklida namoyon bo‘ladi. Pnevmoniya toksik difteriyada va kruðda o‘lim hollarining ko‘ðayishiga sabab bo‘ladi. Òashxisi. Difteriya tashxisi klinik va eðidemiologik ma’lumotlarga asoslanadi, ammo laboratoriya tekshirish usullari muhim rol o‘ynaydi. Difteriya tashxisida qondagi o‘zgarishlar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lmaydi, chunki bu o‘zgarishlar (leykositoz, ECHÒ ning oshishi) angina va boshqa qator difteriya tabiatiga ega bo‘lmagan kasalliklarda ham uchraydi. Difteriyada asosiy laboratoriya tekshirish usuli – bakteriologik tekshirish hisoblanadi. Òekshirish uchun
234 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya halqum va burundan steril tamðon yordamida shilliq olinadi (zararlangan joydan olishga harakat qilinadi). Halqumdan shilliqni ertalab ovqatlanib, og‘izni chaygandan 2 soat keyin olgan ma’qul. Kam uchraydigan shakllari (ko‘z, quloq va hokazolar) da material zararlangan joy hamda halqum va burun- dan olinadi. Bakteriologik tekshirishda mikrobning toza kulturasini ajratib olib, uning toksigenligini aniqlash zarur. Hozirgi vaqtda qattiq oziq muhitlarda toksigenlikni aniqlash usuli har bir laboratoriyada o‘tkazilishi mumkin. Bakteriologik usulda qator shartlarga rioya qilish zarur. 1. Materialni to‘g‘ri olish. Ko‘rish nazorati ostida tamðon karash qirg‘og‘idan shunday yuboriladiki, bunda tamðonda yetarlicha material qolsin. 2. Olingan material 2–3 soatdan kechiktirmasdan laboratoriyaga yetkazilishi shart. 3. Oziq muhitlar mavjud bo‘lgan tavsiyalarga mos ravishda aniq tayyorlanishi kerak. 4. Aniq tashxis qo‘yish uchun odatdagi Leffler muhitidan tashqari maxsus muhit – Klauberg muhitidan ham foydalaniladi. Serologik usul agglutinatsiya reaksiyasi (AR) va sust gemag- glutinatsiya reaksiyasi (PGAR) ni qo‘yishdan iborat. AR kasal- likning birinchi kunlari olingan qonning qo‘shaloq zardoblari bilan va takroran 7–10 kundan keyin o‘tkaziladi. 1:80 va undan yuqori titr tashxis qo‘yish uchun yetarli hisoblanadi. Passiv gemagglutinatsiya reaksiyasi yuqori sezgirlikka ega. U qon zardobidagi antitoksin miqdorini aniqlashda qo‘llanilishi mumkin. Bemor qonida antitoksinlar ko‘rsatkichi bo‘lmaganda yoki ðast bo‘lganda (0,03 XB/ml dan kam) difteriyaga qarshi zardob kiritil- gunga qadar kasallikning birinchi 3–5-kunlarida Shik reaksiyasi qo‘llanadi. Mazkur reaksiya bemor bolalarda odatda ijobiy bo‘ladi. Davolash. Barcha difteriyaga chalingan bemorlar yuqumli kasalliklar shifoxonasiga yotqizilishlari shart. Ular kasallikning o‘tkir davri mobaynida yotoq rejimiga rioya qilishlari zarur. Mio- kardit va boshqa asoratlari bo‘lgan bemorlarga alohida e’tibor talab qilinadi. Bemor ovqati yuqori kaloriyali, vitaminlarga boy bo‘lib, o‘tkir masalliqlarsiz va mexanik tez ðarchalanadigan bo‘lishi kerak. Yum-
235 MAXSUS QISM. II. Nafas yo‘llari infeksiyalari shoq tanglayda ðarez holati kuzatilganda bemor oshqozon zondi yordamida ovqatlantiriladi. Difteriyani sðetsifik davolashda antitoksik difteriyaga qarshi zardob ishlatiladi. Organizmda antitoksin sekin ishlab chiqariladi. Zardob bu yetishmovchilik o‘rinini bosadi, toksinni tezda neytral- laydi hamda mahalliy yallig‘lanish o‘chog‘ini yo‘qotadi. Zardob bilan davolash quyidagi shartlarga rioya qilingandagina yaxshi samara beradi: 1) zardobni erta yuborish, chunki zardob qondagi toksinni erkin holda neytrallaydi, lekin hujayralarga birikkan toksinni neytrallay olmaydi. Shuning uchun kasallikning keyingi davrlarida, ya’ni toksin hujayralarda qaytmas o‘zgarishlarga sabab bo‘lgandan keyin samarasiz hisoblanadi; 2) yetarli miqdorda (ayniqsa uning dastlabki miqdori) zardob yuborish zarur, ya’ni yuborilgan miqdor toksinni to‘la neytrallash uchun yetarli bo‘lishi kerak. Shuni ta’kidlash zarurki difteriyaga qarshi zardobning miqdori kasallikning shakli, og‘irligi va davom etish muddatiga qarab har xil bo‘ladi (3-jadval). 3-jadval Difteriyaning turli shakllariga qarshi zardobning o‘rtacha miqdori (ming antitoksik birlikda) i r a ll k a h s a y i r e tf i D i h c m a l ri B r o d q i m i s r u k h s a l o v a D :i l k a h s n a g n a l a y i s t a z il a k o l g n i n i s a y i r e tf i d m u q l a H il a h c l o r o il a d r a ð il k a h s n a g l a q r a Ò il k a h s k i s k o t b u S il k a h s k i s k o Ò il a j a r a d I il a j a r a d I I il a j a r a d I I I k i s k o t r e ð i G : a y i r e tf i d n a g n a l a y i s t a z il a k o L i s a y i r e tf i d n u r u b i s a y i r e tf i d r a l o z ’ a y i s n ij i s a y i r e tf i d z ‘ o k i s a y i r e tf i d i r e t 5 1 – 0 1 0 3 – 5 1 0 4 – 0 3 0 5 – 0 4 0 7 – 0 5 0 8 – 0 6 0 2 1 – 0 0 1 0 2 1 – 0 0 1 5 1 – 0 1 5 1 – 0 1 5 1 – 0 1 0 1 0 2 – 0 1 0 4 – 0 2 0 6 – 0 5 0 8 – 0 6 0 2 1 – 0 8 0 0 2 – 0 5 1 0 5 3 – 0 5 2 0 5 4 s a m e ð ‘ o k n a d 0 3 – 0 2 0 3 – 5 1 0 3 – 0 1 0 3 – 0 1 236 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Zardob bilan difteriyaning barcha shakllari davolanadi. Kurs bo‘yicha tayinlangan miqdor 1–4 kun davomida kiritiladi. Difte- riyaning toksik shakllarida davolashning dastlabki 2 kunida qon tezda antitoksin bilan to‘yinishi uchun uni sutkada 2 marta yuboriladi. Intoksikatsiya, halqumdagi shish hamda karashlar hajmining kamayishi zardob yuborishni to‘xtatish mezoni bo‘lib hisoblanadi. Zardob dastlabki desensibilizatsiyadan keyin tayinlanadi. Kasal- likning yengil shakllarida davoning foydasi 10–14 soatdan keyin, toksik shakllarida esa keyinroq kuzatiladi. Zardob yuborishdan tashqari asosiy masala nafas olishning buzilishiga qarshi kurashishdir. Bunda dastlab bemorga osoyishtalik (tinch holat) yaratilib, iliq muolajalar (umumiy vannalar, issiq qilib o‘rash), sodali eritmalarning bug‘li ingalatsiyasi, gorchich- niklar qo‘llanadi. Organizmdan toksik moddalarning chiqishini tezlashtirish uchun ðolivinolðirrolidon ðreðaratlari (neogemodez, gemodez, neokomðensan va b.) hamda gemodez+glukozali yoki aminokislotali eritmalar (glukoneodez, aminodez) ishlatiladi. Dezintoksikasion preparatlar kasallikning dastlabki kunlari, ya'ni qonda toksin aylanib yurgan vaqtda samaralidir. Òoksik difteriyada va krupda albatta kortikosteroid preparatlar (prednizolon sutkada 40–50 mg miqdorda tayinlanadi. Keyinchalik miqdor asta-sekinlik bilan pasaytirib boriladi) 10–15 kun davomida yuboriladi. Antibiotiklar bakterial infeksiya qo‘shilganda tayinlanadi. Vitaminlardan askorbinat kislota tayinlanadi. Ma'lumki C vitaminiga bo‘lgan ehtiyoj har qanday yuqumli kasallikda, jumladan difteriyada ham oshadi. Miokarditlarda strixnin (1% li eritmasi, teri ostiga), kordiamin, strofantin va boshqa preparatlardan tayinlanadi. Riboksin, kaliy orotat va panangin ham yaxshi foyda beradi. Kasallikning toksik shakllarida birinchi kundan oksigenoterapiya qo‘llanadi. Konservativ davolash foyda bermaganda jarrohlik usuliga o‘tiladi. Difteriya etiologiyali krup (cheklangan shakli) da intubatsiya qilinadi. Mazkur muolajadan so‘ng nafas olish yaxshilanmasa, traxeostomiya qilinadi. 237 MAXSUS QISM. II. Nafas yo‘llari infeksiyalari Bemor shifoxonadan difteriyaning klinik belgilari va rivojlangan asoratlar yo‘qolgandan so‘ng chiqariladi. Halqum, burun, hiqildoq difteriyalari bo‘lgan bemorlar asorat kuzatilmaganda kasallik boshlanganidan 14–21 kundan so‘ng, subtoksik shaklida kasallik boshlanganidan 21 kundan keyin, toksik shaklining I darajasida – kasallikning 30-kuni, II darajasida – 45, III darajasida 60-kuni shifoxonadan chiqarilishlari mumkin. Miokarditni o‘tkazgan bemor EKG nazoratida shifoxonadan chiqariladi. Shifoxonadan chiqarishdan oldin halqumdan, burun va jarayon kuzatilgan boshqa joylardan difteriyaga ekish uchun ikkita nazorat ekmasi olinadi. Òekshirish natijalari ijobiy bo‘lmaganda uchastka vrachi nazoratiga shifoxonadan chiqariladi. Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Difteriya bilan kurashishda spetsifik profilaktika – emlash orqali immunitet yaratish asosiy o‘rin egallaydi. Joylarda emlash ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish va ular haqidagi ko‘rsatmalarni puxta bajarish eng asosiy masala bo‘lib, vaksinatsiya samarasi xuddi shu ko‘rsatkichlarga bog‘liq. Bunda tibbiy hamshiraga ma'suliyatli vazifa yuklanadi. Emlashni sifatli va to‘g‘ri bajarish uning vijdoniga bog‘liq. 1997- yildan O‘zbekiston Respublikasida Jahon Sog‘liqni Saqlash Òashkiloti o‘tkazayotgan emlash siyosatiga asoslangan profilaktik emlashlarning yangi taqvimi amalda qo‘llanmoqda. O‘choqda bemorlarni o‘z vaqtida aniqlash, izolatsiya qilish va bemorlarni hamda bakteriya tashuvchilarni shifoxonaga yotqizish tadbirlari o‘tkaziladi. Bemorni va bakteriya tashuvchini (difteriya tayoqchasi tashuvchisini) izolatsiya qilgandan keyin yakuniy dezinfeksiya o‘tkaziladi. Bemorning idish-tovoqlari 15 minut davomida 2% li soda eritmasida yoki 1% li sovun qo‘shilgan suvda qaynatiladi yoki 1,5 soat mobaynida 3% li xloramin eritmasiga solib qo‘yiladi. O‘yinchoqlar qanday materialdan yasalganiga qarab zararsizlantiriladi. Kiyim-bosh va yotoq choyshablari 15 min davomida 2% li sodali eritmada qaynatiladi yoki 1,5 soat 0,2% li xloramin eritmasiga solib qo‘yilib yuviladi. So‘ngra chayib olinadi (0,2% li xloramin o‘rniga 0,1% li sulfoxlorantin, 3% li vodorod peroksid hamda 0,5% li yuvish vositasidan) foydalanish mumkin. Bemor xonasidagi pol, mebel va boshqa buyumlar 0,5% li xloramin yoki 0,2% tindirilgan xlorli ohak eritmasi bilan artiladi.
238 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Keyingi o‘n yillik kuzatuvlardan ma’lum bo‘lishicha, difteriyada bakteriya tashuvchanlik mustaqil epidemik jarayon sifatida yuzaga kelishi mumkin ekan. Shuning uchun har bir aniqlangan bakteriya tashuvchi klinik va bakteriologik tekshirilishi shart. Barcha bakteriya tashuvchilar (tranzitor bakteriya tashuvchilardan tashqari) antibiotiklar yordamida sanatsiya (tozalash) qilinadi. Nazorat savollari 1. Difteriya nima? 2. Difteriya tayoqchalari qanday oziq muhitlarda o‘sadi? 3. Difteriyada kim infeksiya manbai hisoblanadi va infeksiya qanday yuqadi?
4. Difteriya klassifikatsiyasini gapirib bering. 5. Burun va hiqildoq difteriyasida qanday belgilar uchraydi? 6. Krup nima? 7. Difteriyada qanday asoratlar uchrashi mumkin? 8. Difteriyaga qarshi zardob yuborish usullari haqida gapirib bering. 9. Difteriya o‘chog‘ida qanday tadbirlar o‘tkaziladi? Meningokokk infeksiyasi (infectio meningococciea) Meningokokk infeksiyasi – meningokokklar chaqiradigan o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, asosan bosh va orqa miya pardalari zararlanishi hamda nazofaringit, yiringli meningit va meningokokksemiya bilan kechadi. Etiologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi – meningokokk (Neisseria meningitidis) bo‘lib, uning o‘rtacha kattaligi 0,6–0,8 mkm. Òi pik holatlarda juft bo‘lib, (di plokokk) bukilgan yuzasi bilan bir-biriga qarab joylashadi. Meningokokklar grammanfiy, aerob sharoitlarda 37°C haroratda o‘sadi. Spora hosil qilmaydi, xivchinlari yo‘q va harakatsiz. Anilinli bo‘yoqda yaxshi bo‘yaladi. Ekzotoksin hosil qilmaydi, mikrob hujayrasi parchalanganda (o‘lganda) endoksin ajralib chiqadi. Antigen tuzilishi bo‘yicha meningokokklarning A, B, C, D, X, V, Z serologik guruhlari farqlanadi. Epidemiya vaqtida odatda A guruh meningokokklar aniqlanadi. Òashqi muhitda meningokokklar tez nobud bo‘ladi. 50°C haroratda meningokokklar 5 minutda, 100°C da 30 sekundda o‘ladi.
239 MAXSUS QISM. II. Nafas yo‘llari infeksiyalari Dezinfeksiyalovchi moddalar eritmalarida 1–2 min davomida o‘ladi. Ultrabinafsha nurlar ta'sirida qo‘zg‘atuvchi deyarli shu zahoti nobud bo‘ladi.
Epidemiologiyasi. Infeksiya manbai meningokokk infeksiyasiga chalingan bemor va bakteriya tashib yuruvchi hisoblanadi. Nazofaringit belgilari bo‘lgan meningokokk tashuvchilar ancha xavflidir, chunki ular tashqi muhitga ko‘p miqdorda mikrob ajratadi (yo‘tal, aksa urish orqali). Infeksiya havo-tomchi yo‘li bilan, shuningdek yaqin masofada muloqotda bo‘lganda yuqadi. Meningokokk infeksiyasida mavsumiylik qish-bahor fasliga to‘g‘ri keladi. Epidemik tarqalishlar ko‘pincha bolalar jamoalarida uchraydi. Kasallikdan so‘ng qo‘zg‘atuvchi ti piga xos immunitet hosil bo‘ladi.
Patogenezi va patologik anatomiyasi. Infeksiyaning kirish darvozasi yuqori nafas yo‘llari, ko‘pincha burun-tomoq hisoblanadi. Qo‘zg‘atuvchi kirgan joyda yallig‘lanish jarayoni rivojlanadi: shilliq qavatlar shishadi va shilliq ajralishi kuchayadi. Ko‘p hollarda patologik jarayon shu bilan cheklanadi, ya'ni meningokokkli nazofaringit rivojlanadi. Meningokokk mahalliy to‘siqlardan o‘tib, ayrim hollarda qonga tushadi (bakteremiya) va butun organizm bo‘ylab tarqaladi. Qonda mikroblarning ko‘plab o‘lishi natijasida katta miqdorda endotoksin ajralib chiqadi va ular ta'sirida turli a'zo hamda to‘qimalar zararlanadi. Òeri, buyrak, buyrak usti bezlari, ko‘zning tomirli pardasi, endokard, bo‘g‘imlar pardasi va boshqalar meningokokksemiyaning Download 1.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling