M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori

bosh og‘rig‘i va mushaklarda og‘riq seziladi. Bemor bel sohasidagi

kuchli og‘riqdan shikoyat qiladi. Uning tashqi ko‘rinishi xarakterli

bo‘lib, yuz va ko‘krakning yuqori qismlarida giðeremiya kuzatiladi.

Skleralar va konyunktiva tomirlari qizarib, yuz va qovoqlar, lablar

shishib va til yarqiragan bo‘ladi. Bemor eyforik va tez ta’sirlanuvchan

bo‘lib, ularda uyqusizlik, alahsirash, gallyusinatsiya kuzatiladi. Puls

tezlashgan bo‘lib, keyinchalik esa bradikardiya va giðotoniya aniq-

lanadi.

Kasallikning 3-kuni bemorning ahvoli og‘irlashadi, yorug‘likdan

qo‘rqish va ko‘z yoshining oqishi kuzatiladi, teri va sklera sarg‘ayadi,

gemorragik sindrom (milklar qonashi, burundan qon ketishi)

namoyon bo‘ladi. Ko‘ðchilik bemorlarda jigar kattalashgan bo‘lib,

ðayðaslaganda og‘riydi.

Kasallikning 4—5-kuni qisqa muddatli (bir necha soatdan ikki

kungacha) remissiya kuzatiladi: tana harorati ðasayadi, bosh

og‘riydi va mushaklarda og‘riq yo‘qoladi, ishtaha va uyqu yax-

shilanadi. Bu remissiya sog‘ayish davriga o‘tishi mumkin, ammo

ko‘ðincha kasallikning keyingi bosqichi — venoz bosqichi (reaktiv

bosqich)ga o‘tishi mumkin. Bemor ahvoli yana og‘irlashadi, tana

harorati qayta ko‘tariladi, organizm intoksikatsiyasi kuchayadi,

gemorragik va sariqlik sindromlari rivojlanadi. Òeri qoðlamlari

qizarish o‘rniga oqaradi, ko‘kish tusga kiradi (venoz staz hisobiga).

Bu davrda giðotoniya, hatto kollaðs kuzatiladi. Jigar ðayðaslaganda

kattalashgan va og‘riqli bo‘ladi. Qonda bilirubin miqdori va tran-

saminazalar faolligi oshgan bo‘ladi. Gemorragik sindrom: burun-

dan, oshqozon-ichaklardan, bachadondan qon ketishlar va gema-

turiya kuchli namoyon bo‘ladi. Azotemiya bilan bir qatorda, oliguriya

yoki anuriya qayd etiladi. Ko‘ðincha toksik ensefalit rivojlanadi. O‘lim

hollari ko‘ðincha shok, o‘tkir buyrak va jigar yetishmovchiligi

natijasida yuzaga keladi.

Reaktiv bosqich odatda 4—5 kun (ba’zida 10—14 kun)ni tashkil

etadi, shundan keyin kasallik rekonvalessensiya davriga o‘tadi.

Òashxisi. Sariq isitma tashxisi eðidemiologik anamnez ma’lu-

motlari, klinik belgilar (isitma, intoksikatsiya, gemorragik va sariqlik

sindromi, buyrak-jigar yetishmovchiligi) va laboratoriya sðetsifik

tekshirish usullari (qonda kasallikning dastlabki 1—4-kunlarida

virusning toðilishi) yoki kasallikning keyingi davrlarida (ikkinchi

298

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

haftasidan boshlab) qonda antitelolarning toðilishi (KBR va

GAÒR)ga  asoslangan.

Davolash. Shokka va intoksikatsiyaga qarshi komðleks ðreðaratlar

qo‘llaniladi.

Qon aylanishini yaxshilaydigan ðreðaratlar buyuriladi. Kuchli

azotemiya bilan davom etadigan va kuchayib boruvchi jigar-buyrak

yetishmovchiligida gemodializ tayinlanadi.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Sariq isitmali

bemorlar shifoxonada davolanishlari zarur. Kasallikni ðarenteral

yuqtirishning oldini olish bo‘yicha tadbirlar o‘tkaziladi. Sariq

isitmada sðetsifik ðrofilaktika infeksiya o‘chog‘ida tirik vaksina bilan

o‘tkaziladi. Vaksina 1:10 nisbatda 0,5 ml teri ostiga yuboriladi.

Immunitet 7—10 kundan so‘ng rivojlanadi va 6 yil davomida

saqlanadi. Emlashlar xalqaro sertifikatlar orqali o‘tkaziladi. Endemik

o‘choqdagi emlanmagan kishilar 9 kun davomida karantinda

bo‘ladilar.

Nazorat savollari

1. Sariq isitma nima?

2. Sariq isitmaning shahar (eðidemik) o‘chog‘ida kimlar infeksiya

manbai bo‘lib hisoblanadi?

3. Qaysi a’zolarda kuchli ðatogistologik o‘zgarishlar kuzatiladi?

4. Gemorragik sindrom nima bilan kechadi?

5. Laboratoriya tashxisi uchun nimalar tekshirish materiallari

bo‘la oladi?

6. Sariq isitmaning sðetsifik ðrofilaktikasi qanday amalga oshi-

riladi?

Paððatachi isitmasi (febris ðaððatasii)

Paððatachi isitmasi (iskabtopar isitmasi, flebotom isitma) —

iskabtoparlar chaqishi orqali yuqadigan o‘tkir kasallik bo‘lib, qisqa

muddatli isitma, kuchli bosh og‘rig‘i, kuchli mushak og‘riqlari,

konyunktivit va skleraning o‘ziga xos infeksiyasi bilan kechadi.

Etiologiyasi. Kasallikni virus (febrigenes ðaððatasii) qo‘zg‘atadi.

Virus zarralarining kattaligi — 40—50 nm. Òovuq embrionida, yangi

299

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

tug‘ilgan sichqonlarda va to‘qima kulturalarida o‘sadi. Virus qizdi-

rilganda va dezinfeksiyalovchi ðreðaratlar ta’sirida faolligini yo‘qotadi.

Formalin (1:1000) virusning immunogen xususiyatini yo‘qot-

magan holda uni faolsizlantiradi. Glitserinda 2 haftagacha, –70°C

gacha muzlatilganda bir yildan ortiq, quritilgan holda esa bir necha

yil saqlanishi mumkin.

Eðidemiologiyasi. Asosiy infeksiya manbai iskabtopar tarqatuvchi

(Phlebotomus ðaððatasii) hisoblanadi, u virusni nasldan naslga

o‘tkazadi. Iskabtoparlar bemorni chaqqanida infeksiyani yuqtiradi.

Kemiruvchilar va qushlar ham infeksiya manbai bo‘lishi mumkin.

Kasallik ikki marta qo‘zg‘alish mavsumiga ega (may, iyun va iyul,

avgust). Bular iskabtopar tarqatuvchilar sonining mavsumga yarasha

o‘zgarishiga bog‘liq. Iskabtoparlarning boshqa turlari ham kasallik

tarqatishi mumkinligi isbotlangan. Ular asosan turar joylarga yaqin

yerlarda ðaydo bo‘ladi va ko‘ðincha tunda faol bo‘ladi. Ommaviy

kasallanish asosan endemik joylarga birinchi marta kelgan kishilarda

kuzatiladi, mahalliy (immun) aholi esa kam kasallanadilar.

Patogenezi. Virus odam organizmiga infeksiya yuqtirgan iskab-

topar chaqishi orqali tushadi. Odam organizmida virus tez ko‘ðayib,

to‘ðlanadi. Viruslar 3—7 kun davomida limfatik tugunlarda joy-

lashganidan keyin virusemiya kuzatiladi. Kasallikning birinchi

kunlaridayoq bemor qonida virus uchraydi. Virus to‘qimalar

(markaziy nerv sistemasi, ilik, mayda qon tomirlar, ko‘ndalang-

targ‘il mushaklar)da ko‘ðayadi va ularning funksiyasini buzadi.

Miyaga tegishli giðertenziya, simðtomatik o‘zgarishlar, leyko-

ðoezning susayishi va hokazolar xarakterli. Kasallik o‘zidan keyin

immunitet qoldiradi (ammo qayta kasallanishlar kuzatilgan).

Klinikasi. Yashirin davri 3 kundan 9 kun (odatda 4—5 kun)gacha

davom etadi. Kasallik o‘tkir boshlanib, et uvushadi, tana harorati bir

necha soatlar ichida 39—40°C, ayrim hollarda 41°C gacha ko‘tariladi.

Bemorlar kuchli bosh og‘rig‘i (asosan ðeshona qismida), ko‘zni

harakatlantirganda og‘riq, umumiy holsizlik, ayrim vaqtda yelka va

dumg‘aza sohalarida og‘riq sezadilar.

Qovoqlarni qo‘l bilan ko‘targanda yoki ko‘z olmasiga bosib

ko‘rilganda og‘riq (Òaussig simðtomi), ko‘krakda qizarish («quyosh

shaklidagi eritema»), uchi muguz ðardaga qaragan uchburchak

shaklida konyunktivaning qizarishi (Pik simðtomi) kasallikning

xarakterli belgilaridan hisoblanadi (36-rasm).

300

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Ayrim ðaytlarda terida eritematoz tosh-

ma toshadi. Kasallik og‘ir kechganda

meningeal simðtomlar kuzatiladi. Isitma

kuchaygan vaqtda bradikardiya, arterial

bosimning ðasayishi aniqlanadi. Ayrim

bemorlarda qorin dam bo‘lib, sutkasiga 5-

—6 martagacha ich ketadi. Jigar va taloq

o‘lchamlari o‘zgarmaydi. 1—2 yoki 3—4

kundan keyin tana harorati keskin ra-

vishda normagacha yoki undan ham ðastga

tushadi. Bunday vaqtda kuchli terlash,

og‘ir shakllarda esa hatto kollaðs kuza-

tilishi mumkin. Keyingi 4—5 kunlar

davomida subfebrilitet kuzatiladi. Ayrim

bemorlarda haroratning ikkinchi marta

ko‘tarilishi aniqlanadi. Kasallik qisqa vaqt davom etishiga qaramay,

sog‘ayish davri 2—4 haftagacha cho‘ziladi.

Òashxisi. Paððatachi isitmasiga tashxis qo‘yish kasallik tiðik

kechganda (ommaviy kasallanish, isitmaning qisqa muddatliligi,

Òaussig va Pik simðtomlari mavjudligi) va tegishli eðidemiologik

ma’lumotlar (mazkur joyning geografik joylashishi) bo‘lganda

qiyinchilik tug‘dirmaydi. Laboratoriya usulida tekshirganda bemor-

lardan virus ajratiladi (tovuq embrioni va to‘qimalar kulturasidan

foydalangan holda) yoki ularda sðetsifik antitelolar titri oshadi.

Serologik tekshirishlar uchun (neytrallash reaksiyasi, KBR,

GAÒR) kasallikning 2—3-kunlari va 2—3-haftasida qo‘sha zar-

doblar tekshiriladi. Qonda leykoðeniya, limfoðeniya, aneozinofiliya

va monositoz aniqlanadi.

Davolash. Sðetsifik davosi yo‘q, antibiotiklar foydasiz. Isitma

davrida yotoq rejimi buyuriladi. Yetarlicha suyuqliklar, vitaminlar va

simðtomatik teraðiya tayinlanadi. Sog‘ayish davrida jismoniy tarbiya,

massaj va fizioteraðevtik muolajalar qo‘llanadi.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Endemik

o‘choqlarda kasallik tarqatuvchilari bilan kurashiladi (iskabtoparlarni

yo‘qotish), chivinlar chaqishining oldini olish choralari ko‘riladi

(derazalarga to‘rlar tutish, ðashshaxonalardan foydalanish, dime-

tilftalat va boshqa reðellentlar shimdirilgan hurkitib haydovchi

ðreðaratlar qo‘llaniladi).

36-rasm. Paððatachi

isitmasida Pik simðtomi.

301

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

Sðetsifik ðrofilaktikasida embrional formalinlangan vaksina yoki

tovuq embrioniga moslashtirilgan viruslar shtammlarida tay-

yorlangan quruq vaksina qo‘llaniladi. Vaksina eðidemik mavsum

boshlanishi yoki endemik o‘choqda bo‘lishdan 2 oy oldin yuboriladi.

Nazorat savollari

1. Paððatachi isitmasi qo‘zg‘atuvchisi nima va u qanday ko‘ða-

yadi?

2. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi organizmga qanday tushadi?

3. Pik simðtomi nima?

4. Paððatachi isitmasida qonda qanday o‘zgarishlar kuzatiladi?

5. Paððatachi isitmasida sðetsifik ðrofilaktika uchun nima qo‘l-

lanadi?

Kanadan yuqadigan ensefalit (enceðhalitis acarina)

Kanadan yuqadigan ensefalit — o‘tkir virusli kasallik bo‘lib,

bosh va orqa miya kulrang moddasining zararlanishi bilan xarak-

terlanadi hamda ðarezlar va falajlanishlarga sabab bo‘ladi.

Etiologiyasi. Qo‘zg‘atuvchisi B antigen guruhidagi arboviruslarga

kiradi. RNK ga ega, virion diametri 40—45 nm. Virus tovuq em-

brionida va to‘qima kulturasida ko‘ðayadi. Òajriba hayvonlaridan oq

sichqonlarda virus juda ko‘ð. Virus  qizdirishga sezgir: qaynatilganda 2

minutdan keyin o‘ladi, ultrabinafsha nurlar ta’sirida tez nobud

bo‘ladi. Dezinfeksiyalovchi moddalarga ham sezgir.

Eðidemiologiyasi. Kanadan yuqadigan ensefalit transmissiv

tabiiy o‘choqli kasallik bo‘lib, u bahor-yoz oylarida ko‘ðayadi.

Infeksiya manbai yovvoyi hayvonlar (sichqonlar, kalamushlar,

burunduqlar va b.) va kanalar bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida

kasallik tarqatuvchilari hamdir. Yirik va mayda shoxli hayvonlar ham

infeksiya yuqtirishi mumkin. Odam kanalar chaqishi, ayrim hollarda

kanani tirnoq bilan ezish natijasida infeksiya yuqtiradi. Alimentar

yo‘l bilan yuqishiga hayvonlar (echki)ning xom sutini iste’mol

qilishni misol qilish mumkin. Kasallik asosan Òayga o‘rmonlarida,

kanalar ko‘ð uchraydigan joylarda uchraydi. Kanadan yuqadigan

ensefalitlarga beriluvchanlik yuqori.

302

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Patogenezi va ðatologik anatomiyasi. Kana chaqqanda virus

dastlab qonga, so‘ng markaziy nerv hujayralariga tushib, terida

kuchli o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, orqa miya bo‘yin qismi

oldingi shoxlarining nerv hujayralari va uzunchoq miya yadrolari

kuchli zararlanadi. Yorib ko‘rilganda ichki a’zolarda venoz qon

to‘ðlanishi  va ularning degenerativ o‘zgarishlari, yurak eðikardi

seroz qavati, yuqori nafas yo‘llari va oshqozon shilliq qavatiga qon

quyilgani aniqlanadi. Miya qavati kuchli qizargan, tomirlar ken-

gaygan va qonga to‘lgan bo‘ladi. Bosh va orqa miya moddasi bo‘shash-

gan, shishgan, mayda qon quyilishlar kuzatiladi.

Klinikasi. Yashirin davri 8 kundan 23 kungacha (o‘rtacha 10—12

kun) davom etadi. Belgilari uch xil sindromlar majmuidan iborat:

umumiy infeksion, meningeal va nerv sistemasining o‘choqli

zararlanishi. Kasallik o‘tkir boshlanadi, holsizlik, darmonsizlik,

bosh og‘rig‘i, ko‘ngil aynishi, uyquning buzilishi kuzatiladi. Oyoq-

qo‘llar va bo‘yinda tez o‘tib ketuvchi holsizlik qayd etiladi. Bolalar va

o‘smirlarda ko‘ðincha eðileðtik tutqanoq kuzatiladi. Kasallik faqat

umumtoksik belgilar yoki ensefalit, meningoensefalit yoki o‘choqli

zararlanishlarsiz yengil umumiy infeksion belgilar shaklida o‘tishi

mumkin. Òana harorati tezda 39—40°C gacha ko‘tariladi. Isitma 2

kundan 10 kungacha davom etadi.

Bo‘yin-yelka mushaklarining sust ðarezlari va falajlari — «bosh-

ning osilishi» simðtomi (37-rasm), bosh suyagi nervlari va menin-

geal belgilar (kuchli bosh og‘rig‘i, ensa mushaklari rigidligi,

37-rasm. “Boshning osilishi” simðtomi.

303

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

Kernig, Brudzinskiy simðtomlari), ongning buzilishi (komagacha)

kasallikning tiðik belgilaridan hisoblanadi. Bu vaqtda orqa miya

suyuqlig‘i tiniq bo‘lsa-da, yuqori bosim ostida chiqadi.

Ko‘ðincha o‘choqli ensefalit rivojlanadi: miya yarim sharlarining

birortasidagi oq moddaning zararlanishi qo‘l-oyoqlar ðarezlariga

sabab bo‘ladi. Yuz nervining markaziy ðarezi kuzatiladi. Jarayon

chað yarim sharlarda bo‘lsa, gemiðarezdan tashqari nutq buzilishi

(afaziya) ham mumkin.

O‘z vaqtida olib borilgan davolashlar kasallikning 5—7-kun-

laridan boshlab tana haroratining litik tushishi va 10—12-kunlarga

kelib normallashishi bilan davom etadi. Intoksikatsiya, meningit

belgilari va harakatlarning buzilishi asta-sekin kamayib, bemor

tuzala boshlaydi. Sog‘ayish davri 1—2 yilga cho‘ziladi. Ko‘ðchilik

bemorlarda gavdaning yuqori yarmidagi mushaklar atrofiyasi

uchraydi va bu nogironlikka olib keladi. Ayrim hollarda kasallik

surunkali kechadi, bu esa ong buzilishi va eðileðsiya xurujlariga sabab

bo‘ladi.

Ba’zan kasallik atiðik yoki juda yengil kechsa-da, sust falajliklar

turg‘un saqlanib qolishi mumkin. Kasallikdan keyin doimiy immu-

nitet hosil bo‘ladi.

Òashxisi. Kasallikka tashxis qo‘yishda eðidemiologik ma’lumotlar

(kanalar chaqishi, mavsumiylik) va markaziy nerv sistemasining

zararlanishi katta ahamiyatga ega. Sðetsifik tashxisi virusni bemor

organizmi yoki o‘lgan kishilar miyasidan ajratib olish va serologik

tekshirishga asoslangan. Virus qon, bemorlar likvori va tekshirish

materialini miya ichiga yuborish orqali zararlash yo‘li bilan o‘lgan

oq sichqonlar miyasi yoki to‘qima kulturalaridan ajratib olinadi.

Serologik reaksiyalardan oq sichqonlarda virusni neytrallash reak-

siyasi va 3 hafta oralatib olingan bemorning qo‘sha zardoblarida KBR

va GAÒR qo‘llanadi.

Davolash. Barcha bemorlar shifoxonaga yotqiziladi. Kasallikning

o‘tkir davrida qat’iy o‘rinda yotish rejimi tayinlanadi. Har bir

bemorni individual ðarvarishlash lozim. Yengil hazm bo‘ladigan,

vitaminlar, ayniqsa C vitamini va B komðleks vitaminlarga boy

yuqori kaloriyali ovqatlar tavsiya etiladi.

Davolashning dastlabki 3 kunida har kuni mushak orasiga 6—9

ml dan ensefalitga qarshi donor gamma-globulini yuboriladi (erta

304

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

qo‘llanilgandagina samara kuzatiladi). Degidratatsion teraðiya (venaga

40% li glukoza eritmasi, natriy xlorid, mannitol, furosemid yoki

laziks, 25% li magniy sulfat eritmasi yuborish) o‘tkaziladi. Oksi-

genoteraðiya foydali. Òalvasa chog‘ida mushak orasiga 1 ml 2,5% li

aminazin va 2 ml 1% li dimedrol eritmasi yuboriladi. Eðileðtik

tutqanoq vaqtida fenobarbital yoki benzonal 0,1 g dan kuniga 3

mahal  buyuriladi. Òana harorati normaga  tushgach 2 haftadan

keyingina bemorlarga o‘rnidan turishga ruxsat beriladi.

Sust falajliklar rivojlanganda fizioteraðiya va  muntazam tartibda

davolovchi badantarbiya tayinlanadi.

Òana harorati normallashgandan keyin 2—3 hafta o‘tgach va

meningeal simðtomlar kuzatilmaganda bemorlar shifoxonadan

chiqarilishlari mumkin.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Kanalar

chaqishidan himoyalanish uchun bo‘yin va qo‘l kaftlarini yaxshi

yoðib turuvchi maxsus kombinezonlar kiyish, uning yoqasi va

manjetlariga kanalarni hurkitadigan moddalar (dimetilftalat yoki

boshqa hurkituvchi suyuqliklar) surtish lozim. Rezina yoki teridan

qilingan etiklar kiyiladi. Odamlar turadigan joylarda o‘tlar, tushgan

barglar yoqiladi va kemiruvchilarni yo‘qotish  tadbirlari o‘tkaziladi.

Endemik tumanlarda eðidemik ko‘rsatmalarga binoan odamlar

vaksinatsiya qilinadi. Kasallikka qarshi vaksina uch marta teri ostiga 3

va 5 ml dan 10 kun oralatib yuboriladi va bir oydan keyin revak-

sinatsiya (5 ml) qilinadi.

Nazorat savollari

1. Kanadan yuqadigan ensefalit nima?

2. Kasallik qo‘zg‘atuvchisiga sezgir bo‘lgan tajriba hayvonlarini

gapirib bering.

3. Kasallik belgilari qanday asosiy sindromlardan iborat?

4. Bo‘yin-yelka mushaklarining sust ðarezi va falajlari qanday

belgilar bilan ifodalanadi?

5. Kanadan yuqadigan ensefalitning sðetsifik tashxisi qanday?

6. Degidratatsion teraðiya uchun qanday ðreðaratlar qo‘llanadi?

7. Bemorlarni shifoxonadan chiqarish qoidalarini gapirib bering.

305

MAXSUS QISM. III. Qon (transmissiv) infeksiyalari

Chivindan yuqadigan ensefalit

(enceðhalitis jaðonica)

Chivindan yuqadigan ensefalit — o‘tkir virusli kasallik bo‘lib,

kuchli intoksikatsiya, miya moddasi va ðardalarining og‘ir zarar-

lanishi bilan o‘tadi.

Etiologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi A antigen guruhidagi

arboviruslarga mansub. RNK ga ega, virion diametri 50—60 nm ni

tashkil qiladi. Virus tovuq embrionida va to‘qima kulturasida ko‘ðayadi.

Virusga oq sichqonlar, maymunlar, qushlar va boshqalar sezgir.

70°C da 10 minut, 100°C da esa 2 minut davomida faolsizlanadi.

Aseton, sðirt va efir ta’sirida 3 sutkadan, 5% li lizol eritmasida esa 1

minutdan keyin o‘ladi.

Eðidemiologiyasi. Chivindan yuqadigan ensefalit — tabiiy

o‘choqli transmissiv infeksiyadir. Ensefalit qo‘zg‘atuvchisi ko‘ðgina

hayvonlar (sigirlar, otlar, cho‘chqalar va b.) hamda qushlar

(kaðtarlar, qarg‘alar va b.)dan ajratib olingan. Infeksiya manbai va

tarqatuvchilari 6 xil chivinlar hisoblanadi. Kasallik mavsumiy bo‘lib,

asosan yoz oxiri va kuz boshlari, ya’ni chivinlar ko‘ðayadigan

davrda ko‘ðroq uchraydi. Odamga kasallik infeksiya yuqtirgan chivin-

lar chaqqanida yuqadi. Kasallikka barcha yoshdagi kishilar beri-

luvchandir. Qishloq joylarida ko‘ðroq botqoqliklar (chivinlar

to‘ðlangan joylar)ga yaqin joylarda ishlaydiganlar kasallanadilar.

Patogenezi va ðatologik anatomiyasi. Infeksiya yuqtirgan chivin

odamni chaqqanda virus qon oqimiga tushadi (virusemiya) va bosh

miyaning kulrang, ayrim hollarda oq moddasining yallig‘lanishi va

uzunchoq miyaning o‘zgarishlariga olib keladi. Asosiy o‘zgarishlar

nerv sistemasida kuzatiladi (miya to‘qimasi va miya qavatlarining

shishishi, vena va arteriyalarning kengayishi va qonga to‘laligi, miya

moddasi va yumshoq miya ðardalariga mayda qon quyilishlar). Bu

o‘zgarishlardan tashqari, nerv to‘qimasida ko‘ðlab nekrozlar

uchraydi. Yurak mushaklari, jigar va buyrakda distrofik o‘zgarishlar

qayd etiladi. Kasallik natijasida turg‘un immunitet hosil bo‘ladi.

Klinikasi. Yashirin davri 5—14 kun davom etadi. Kasallik o‘tkir

boshlanadi. Et uvushadi keyin tana harorati tezda 40°C va undan

ham yuqori ko‘tariladi. So‘ngra bosh og‘rig‘i, umumiy darmon-

sizlik, belda, qorinda, oyoq-qo‘llarda og‘riq, ko‘ngil aynishi va

qusish kuzatiladi. Ensa mushaklari rigidligi aniqlanadi. Kasallikning

20 – Yuqumli kasalliklar

306

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

3—4-kunidan es-hush buzilishi, alahsirash, gallusinatsiya, ðsixo-

motor qo‘zg‘alishlar namoyon bo‘ladi.

Bemorlarda teri qizarib, konyunktivalar infeksiyasi uchraydi. Es-

hush aynishi (komagacha), talvasa, markaziy falajlanishlar va

bulbar buzilishlar (yutinish va nutqning buzilishi) bilan o‘tadigan

og‘ir ensefalitlar rivojlanadi. Giðotalamik sohadagi zararlanishlar

tufayli ðuls minutiga 120—140 martagacha tezlashadi, arterial bosim

ko‘tariladi. O‘ðkada bronxit va ðnevmoniya avj oladi.

Odatda kasallikning 7—10-kuni tana harorati ðasayadi va bemor

tuzala boshlaydi. Kasallik og‘ir o‘tganda o‘lim holatlari kuzatilishi

mumkin. Ba’zan ensefalitning yengil va uncha bilinmaydigan

shakllari uchraydi, bu esa kasallik eðidemiologiyasida muhim

ahamiyatga ega. Oqibati juda jiddiy — o‘lim ko‘rsatkichi yuqori

bo‘ladi.

Òashxisi. Kasallikni aniqlash eðidemiologik (mavsumiylik,

bemorning oxirgi 10—20 kun ichida endemik o‘choqda bo‘lganligi,

chivinlar chaqqani) va klinik ma’lumotlarga asoslanadi. Òashxis

kasallikning o‘tkir davrida qon va orqa miya suyuqlig‘idan virusning

ajratib olinishi bilan tasdiqlanadi. Serologik reaksiyalar (KBR,

GAÒR, neytrallanish reaksiyasi) ham qo‘llanadi. Zararlangan oq

sichqonlar miya susðenziyasidan tayyorlangan allergen yordamida

teri orasiga sinama qo‘yish mumkin.

Davolash. Bemorlar shifoxonada davolanishlari zarur. Sog‘ay-

ganlar zardobi (20—30 ml mushak orasiga yoki venaga har 3—4 kun

davomida) yoki sðetsifik gamma-globulin (kasallikning 1-haftasida,

gamma-globulin har kuni 3—6 ml dan kuniga 3 mahal ) yuboriladi.

Kortikosteroid ðreðaratlar (ðrednizolon sutkasiga 40—60 mg dan)

va degidratatsion teraðiya (giðertonik eritmalar, mannitol, furosemid

yoki laziks venaga) qo‘llanadi. Dezintoksikatsiya, yurak ðreðaratlari

va vitaminlar tayinlanadi. Nafas olish buzilganda sun’iy nafas oldi-

riladi. Bemorlar 3—4 hafta davomida o‘rinda yotish rejimiga amal

qilishlari va shifoxonadan chiqqach 1—1,5 oydan so‘ng disðanser

nazoratidan o‘tishlari lozim.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Chivindan

yuqadigan ensefalit ðrofilaktikasi chivinlarni yo‘qotish va odamlarni

chivinlardan himoya qilish bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlardan