M. G. Safin, Y. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

L-prolin glutamin kislotalar oilasiga mansub bo‘lib, glutamin kis-
lotaning ATF ishtirokida qaytarilib, uning yarimaldegidiga aylanishi va 
keyinchalik sikllanib yana qaytarilib, prolinga aylanishini quyidagi reak-
siya sxemasi asosida izohlash mumkin: 
Prolinni mikrobiologik sintezini quyidagicha amalga oshirish mum-
kin: 
1. Tabiatda uchraydigan mutantlardan foydalanish. Masalan, yapon 
olimlari Corin. glutamicum ATS 21144 mutantini ajratib olishga muyas-
sar bo‘ldilar. Bu mutant glyukozali muhitda 18 g/l gacha prolin ajratib 
olish imkonini berar ekan. 
2. Glutamat hosil qiluvchi korinebakteriyalarning prototrof shtamm-
laridan foydalanish. Bunda shunday ferment muhitidan foydalaniladiki, 
mikrob hujayrasining ichkarisidan ajraladigan glutamat va prolin ajral-

---

31 
ishi yo‘nalishini prolin ajralishi yo‘nalishi tomon boshqarilishiga erish-
ish lozim bo‘ladi. Bunga erishish uchun muhitda biotinning miqdorini 
oshirish kerak, bunday qilish o‘z navbatida glutamin kislotaning hujay-
radan chiqarilishini to‘sib qo‘yadi, natijada glutamin kislota hujayradan 
tashqariga chiqmaydi va prolinga aylanadi. Misol tariqasida Corin. glu-
tamicum ATS 21157 ga oid ma’lumotlarni keltirib o‘tish mumkin (3-
Jadval): 
 
3-jadval 
 
Biotinning muhitdagi 
miqdori 
Mahsulot g/l hisobida 
Mkg/l 
Glutamin 
kislota 
Prolin 
5,0 
23,4 
2,6 
1000 
1,9 
27,3 
3. Auksotrof mikroblarni ajratib olish. Ma’lumki gistidin, metionin, 
leysin, izoleysin auksotroflari: Brevibacter sp. lar glyukozali muhitda 
20-25 g/l gacha prolin hosil qilar ekan. Shu narsani qayd etish lozimki, 
bu xildagi auksotroflar tomonidan prolin hosil qilinishini ko‘paytirish 
uchun sulfaguanidin va 3,4-digidroprolinga nisbatan rezistent bo‘lgan 
mutantlarni tanlab olish kerak bo‘ladi. Shuningdek auksotrof mutant-
larning muhitda biotin va ammoniy ionlarini mo‘l bo‘lishini talab qil-
ishini e’tiborga olish lozim. 
4. Prolin produsentlarini gen muhandisligi uslubida ajratib olish. Bu 
uslub faqat bitta obyekt E.coli da sinab ko‘rilgan. Birinchi bosqichda 
prolin analoglariga nisbatan chidamli mutant shtammlar ajratib olinadi, 
ulardan DNK donorlari sifatida foydalaniladi. Keyin uchta gendan iborat 
bo‘lgan prolin operonini plazmidaga klonlanadi va gibrid plazmidani ret-
sipiyent shtammga kiritiladi. Shu yo‘sinda olingan plazmidali shtammlar 
prolinni plazmidasiz mutantlarga nisbatan 2-3 marta ko‘proq hosil 
qiladi. Plazmidali produsentlar 48 soatda 27g/l gacha prolin hosil qilishi 
mumkin. 
L-Lizin mikroorganizmlar tomonidan farqlanuvchi yo‘llar yor-
damida sintezlanadi. Mikrosuvo‘tlari, zamburug‘lar, achitqilar lizinni 
alfa-ketoglutar kislotadan alfa-adipin kislotasiga aylantirish yo‘li bilan 
sintezlaydi. Bu 2-Rasmda keltirilgan . 

---

32