M. G. Safin,D. G‘. Hayitov, yu. S. Ruziyev

 
 
5-jаdval 
Oqsilning % miqdorini nur sindirish ko‘rsatkichiga
binoan hisoblash 
Si
ni
sh k
o‘r
sa
tki
ch
i
 
Qon zardobi 
Si
ni
sh k
o‘r
sa
tki
ch
i
 
Qon zardobi 
Shka
la
d
a
g
i 
ko
‘r
sa
tki
ch
 
 
Shka
la
d
a
g
i 
ko
‘r
sa
tki
ch
 
Shka
la
d
a
g
i 
ko
‘r
sa
tki
ch
 
Оқ
сил % 
 
 
Interp
o
ly
a
ts
io
n 
ja
d
v
a
ll
a
r
 
1,33705 
25 
0,63 
1,34575 
48 
5,68 
0,8 
0,17 

---

53 
1,33743 
26 
0,86 
Int. jad. 20 
1,34612 
49 
5,90 
0,9 
0,19 
1,33781 
27 
1,08 
1,34650 
50 
6,12 
1,33820 
28 
1,30 
0,1 
0,02 
1,34687 
51 
6,34 
1,33858 
29 
1,52 
0,2 
0,04 
1,34724 
52 
6,55 
Int. jad. 22 
1,33896 
30 
1,74 
0,3 
0,06 
1,34761 
53 
6,77 
1,33934 
31 
1,96 
0,4 
0,08 
1,34798 
54 
6,98 
1,33972 
32 
2,18 
0,5 
0,10 
1,34876 
55 
7,20 
1,34000 
33 
2,40 
0,6 
0,12 
1,34870 
56 
7,42 
0,1 
0,02 
1,34048 
34 
2,62 
0,7 
0,14 
1,34910 
57 
7,63 
0,2 
0,04 
1,34086 
35 
2,84 
0,8 
0,16 
1,34947 
58 
7,85 
0,3 
0,06 
1,34124 
36 
3,06 
0,9 
0,18 
1,34984 
59 
8,06 
0,4 
0,08 
1,34162 
37 
3,28 
1,35021 
60 
8,28 
0,5 
0,10 
1,34199 
38 
3,50 
Int. jad. 21 
1,35058 
61 
8,49 
0,6 
0,12 
1,34237 
39 
3,72 
1,35095 
62 
8,71 
0,7 
0,15 
1,34275 
40 
3,94 
1,35132 
63 
8,92 
0,8 
0,17 
1,34313 
41 
4,16 
0,1 
0,02 
1,35169 
64 
9,14 
0,9 
0,120 
1,34350 
42 
4,38 
0,2 
0,04 
1,35205 
65 
9,35 
1,34388 
43 
4,60 
0,3 
0,06 
1,35242 
66 
9,57 
1,34426 
44 
4,81 
0,4 
0,08 
1,35279 
67 
9,78 
1,34463 
45 
5,03 
0,5 
0,11 
1,35316 
68 
9,99 
1,34500 
46 
5,25 
0,6 
0,13 
1,35352 
69 
10,20 
1,34537 
47 
5,47 
0,7 
0,15 
1,35388 
70 
10,41 
 
 
26- ish. Oqsil miqdorini spektrofotometrik uslubda aniqlash. 
 

---

54 
Kerakli biomaterial:oqsilli eritma, qon zardobi. 
Kerakli 
jihozlar: spektrofotomert 
SF-4A 
shtativ, 
probirkalar, 
pipetkalar.
 
Kerakli reaktivlar:0,9 % li natriy xlor eritmasi, distillangan suv. 
Oqsillar miqdorini spektrofotometrik uslubda aniqlash ularning 
tarkibida bo‘lgan aromatik aminokislotalar (triptofan, tirozin qisman 
fenilalaninlar)ning 280 nm to‘lqin uzunligida ultrabinafsha nurni maksimal 
yutish qobiliyatiga ega bo‘lishiga asoslangan. Shu to‘lqin uzunligida 
o‘lchov o‘tkazish orqali eritmadagi oqsil miqdori aniqlanadi. Oqsillarni bir 
xil miqdorda olinganda ularning tarkibidagi aromatik aminokislotalarning 
miqdoriy ko‘rsatkichlari har xil bo‘lganligi sababli nurni yutish 
ko‘rsatkichlari ham bir xil bo‘lmaydi. Lekin bunda konsentrasiyasi shartli 
ravishda «o‘rtacha qiymatga», ya’ni 1 mg/ml ga keltirilgan oqsil eritmasini 
280 nm da(suyuqlik qatlamini qalinligi 1 sm bo‘lganda) optik zichligini 
1,0 deb qabulqilinadi. Oqsil eritmasi tarkibida nuklein kislotalar yoki 
nukleotidlarning bo‘lishi bu uslub yordamida oqsil 
miqdorini aniqlashga halaqit beradi. Bir xil oqsil 
eritmasining optik zichligini 260 nm va 280 nm da 
o‘lchash orqali nomogramma (7-rasm) dan 
foydalanib miqdoriy tahlil o‘tkazish mumkin.
Ishni 
bajarish 
tartibi.
Buning 
uchun 
eksperimental yo‘l bilan 260 nm va 280 nm to‘lqin 
uzunliklarida 
aniqlangan 
optik 
zichliklar 
nomogrammaning tegishli ustunchalaridan topiladi 
va ularni to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiriladi bu 
chiziqning shkala bilan kesishgan joyiga qarab tatqiq 
qilinayotgan eritmadagi oqsilning konsentratsiyasi 
aniqlanadi. 
Shuningdek 
shu 
ma’lumotlardan 
foydalanib 280 nm va 260 nm da optik zichliklarni 
aniqlash ko‘rsatkichlari asosida Kalkar formulasi 
yordamida oqsil miqdorini aniqlash mumkin. Bu 
ishni amalga oshirish oqsil miqdorini =1,45•D
280
-
0,74•D
260 
mg/ml hisobida hisoblash imkonini 
beradi. 
7-mavzu.Oqsillarni gidrolizlash 
 

---

55 
Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalarning uchrashi isbotlangan, 
ulardan 20 tasi barcha 
tirikorganizmlarning
oqsillari tarkibiga kiradi, 
shuning uchun ularni proteinogen aminokislotalar deyiladi. 
Qolgan tabiiy 
aminokislotalar 
oqsillar, 
karbonsuvlarvalipidlarningalmashinuvinioraliqmahsulotlarisifatidahosilbo‘
lishimumkin.
Yuzlab oqsillarning aminokislota tarkibi batafsil o‘rganilgan 
va har bir oqsil aminokislota tarkibining ham sifat, ham miqdor jihatdan 
farq qilinishi aniqlangan, quyidamisoltariqasidaulardanba’zilarikeltirilgan 
(6-jadval) 
6-jadval 
Ba’zioqsillarningaminokislotatarkiblarihaqidama’lumot(% 
hisobida). 
Aminokislota 
Pepsin Tuxum 
albumi
ni
Ot 
mioglobi
ni
Ot 
gemoglo
bini 
Xo‘kiz 
musha
gi 
Kaz
ein 
Alanin 
4,51 
6,72 
7,95 
7,40 
4,0 
2,8 
Glisin 
8,10 
3,05 
5,85 
5,60 
5,0 
0,6 
Valin 
7,09 
7,05 
4,09 
9,10 
5,8 
6,7 
Leysin 
10,43 
9,20 
16,80 
15,40 
7.7 
9.9 
Izoleysin 
10,03 
7,0 
- 
- 
6.3 
6.5 
Prolin 
4,90 
3,60 
3,84 
3,90 
6.0 
8.0 
Fenilalanin 
6,73 
7,66 
6,09 
7,70 
4.9 
5.2 
Tirozin 
9,40 
3,68 
2,40 
3,03 
3.4 
6.9 
Triptofan 
3,50 
1,20 
2,34 
1,70 
1.3 
1.4 
Serin 
13,20 
8,15 
3,46 
5,80 
5.4 
7.5 
Treonin 
9,50 
4,03 
4,56 
4,36 
4.6 
4.1 
Sistein 
1,45 
1,35 
- 
0,56 
2.6 
0.6 
Metionin 
2,07 
5,20 
1,71 
1,00 
3.3 
3.5 
Arginin 
0,97 
5,72 
2,20 
3,65 
7.7 
4.2 
Gistidin 
0,47 
2,35 
8,50 
8,71 
2.9 
2.5 
Lizin 
0,43 
6,30 
15,50 
8,51 
8.1 
7.9 
Aspartat 
16,63 
9,30 
8,20 
10,60 
6.0 
6.3 
Glutamat 
11,34 
16,50 
16,68 
8,50 
15.4 
24.2 
6-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, har xil oqsillarning 
aminokislota tarkiblari bir biridan ancha farq qiladi. 
Aminokislotalarni 
ulardagi 
radikallarni 
kimyoviy 
tuzilishiga 
asoslangan holda tasniflanadi. Eng avvalo aromatik va alifatik hamda 

---

56 
oltingugurt yoki gidroksil guruhlarini tutuvchi aminokislotalar farqlanadi. 
Agar radikal neytral (bir amino- va bir karboksil guruhli) bo‘lsa, 
ularni 
neytral aminokislotalar deyiladi. Agar aminokislotaning amino- yoki 
karboksilguruhi
ziyod bo‘lsa, unda ularni o‘zaro mos holda asosli yoki 
nordon aminokislotalar deyiladi. 
Aminokislotalarni zamonaviy tasniflanishi radikallarning qutbligiga 
asoslangan, ya’ni ularning suv bilan ta’sirlanish xususiyatiga 
bog‘liqholda
amalga oshiriladi. Shu nuqtai nazardan aminokislotalarni 4 ta sinfga 
bo‘linadi: 
-qutbsiz (gidrofob); 
-qutbli (gidrofil); 
-nordon (manfiy zaryadlangan); 
-asosli (musbat zaryadlangan). 
 
I. Qutbsiz (gidrofob) aminokislotalar: 
L-
alanin  
 
L-
Metionin 
 
L-
valin 
 
L-
prolin 
 
L-
leysin 
 
L-
Fenilalani
n 
 
 
L-
izoleysin 
 
L-
Triptofan 
 
 
 
 
II. Qutbli (gidrofil) aminokislotalar: 
 
L-
Glisin 
 
L-
Tirozin 
 
L-
Serin 
 
L-
Asparagin 
 

---

57 
L-
Treonin 
 
L-
Glutamin 
 
L-
Sistein 
 
 
 
 
III. Nordon (manfiy zaryadlangan) aminokislotalar: 
L-
Asparagin 
kislota 
 
L-
Glutamin 
kislota 
 
 
IV. Asosli (musbat zaryadlangan) aminokislotalar 
 
L-
lizin 
 
L-gistidin
 
L-
arginin 
 
 
Oqsillarning aminokislota tarkibini miqdoriy va sifatiy jihatdan 
o‘rganish uchun bu makromolekulyar moddalarni gidrolizlash talab 
qilinadi. Qo‘llaniladigan katalizatorlarga qarab gidroliz kislotali, ishqoriy 
va fermentativ bo‘lishi mumkin. Odatda laboratoriya sharoitida kislotali 
gidrolizdan ko‘proq foydalaniladi. Ishqoriy gidrolizdan triptofanning 
miqdorini aniqlashda foydalaniladi. Chunki triptofan ishqoriy gidrolizda 
deyarli o‘zgarishga duch kelmaydi, qolgan aminokislotalarning ancha 
qismi parchalanib ketadi. Kislotali gidrolizda triptofan to‘liq, serin, 
treonin, sistein, tirozin va fenilalaninlar qisman parchalanadi.
Darsning maqsadi.Biologik materiallar tarkibidagi oqsillarni 
gidrolizini laboratoriya sharoitida amalga oshirib, oqsillarni bosqichma 
bosqich 
parchalanishini, 
gidroliz 
natijasida 
karboksil 
va 
aminoguruhlarning oshaborishini, gidrolizning nihoyasida aminoguruhlar 
sonini doimiy bo‘lib qolishini e’tiborga olib, ularni bilvosita yo‘l bilan 
sarhisob qilish orqali nazariy bilim, ko‘nikma va malakalarni 
shakllantirish. 
 
27- ish. Oqsillarni kislotali gidrolizi 

---

58 
 
Bu ishni bajarishda uch xil tajriba o‘tkazish lozim bo‘ladi, ya’ni: 
gidrolizni 
amalga 
oshirish, 
oqsillarni 
gidrolizlanish 
darajasini 
Syorensonning formol titrlash uslubida aniqlash va gidroliz natijalariga 
muvofiq oqsillarni parchalanish darajasini baholash amalga oshiriladi. 
Kerakli biomaterial: tuxum oqsili, bug‘doy, sut globulini, sut kazeini.