M. G. Safin,D. G‘. Hayitov, yu. S. Ruziyev

Glikogen yoki hayvon kraxmali ham(C
6
H
10
O
5
)
n 
tarkibli murakkab 
polisaxariddir. U odam va hayvonlarda eng muhim vazifa - karbonsuvlar 
zaxirasini tashkil etadi. Ayniqsa, u jigarda 10% gacha, mushaklarda – 
(C
12
H
22
O
11
)n 4,0-4,5% gacha jamg‘ariladi. Tuzilishi jihatidan glikogen 
tarmoqlangan polimerdir, u D - glikopiranozalardan, uzun zanjirlarda 1,4, 
tarmoqlangan zanjirlarda 1,6-bog‘lar bilan birikkan. Har bir 1,6-
bog‘lanishlarga D - glyukopiranozaning 8-12 ta qoldig‘i birikkan bo‘ladi. 
Uning molekular massasi 3*10
5
dan 1*10
8
gacha. Kislotali gidrolizida α - 
glukoza, α - maltoza va α - izomaltoza ajraladi.
Jigardagi glikogen miqdori ovqatlanishga, fiziologik holatga qarab 
keskin o‘zgarib turadi. Erkin ajratib olish va xossalarini o‘rganish uchun, 
uni hayvonlarning jigaridan o‘yuvchi ishqor (NaOH)ning ta’sirida 
gidrolizlab, spirt bilan cho‘ktirilib olinadi. 
Kletchatka(selluloza) 
o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan 
polisaxariddir. Uning hisobiga biosferadagi organik birikmalarning 50% i 

---

113 
to‘g‘ri keladi. O‘simliklarning yog‘ochligi 50%, paxta tolasini -96-100% 
kletchatkadan tashkil topgan. 
Molekulasining tuzilishi bo‘yicha, xuddi glikogendagiga o‘xshab, 1,4- 
bog‘lardan D- glyukopiranozaning ketma-ket birikishidan hosil bo‘lgan, 
bu uzun zanjirlar bir-biriga nisbatan yonma-yon(paralell) joylashgan 
bo‘lib, ular o‘rtasida vodorod bog‘lari yotadi. U suvda erimaydi, biroq 
misning ammiakli tuzlarida yaxshi eriydi, molekulyar massasi taxminan 
2.10
3
- 2.10
6
atrofida. Uning molekulasida vodorod bog‘lari bilan hosil 
bo‘lgan ipchalar ya’ni mikrofibrillalar lignin, gemiselluloza, pektin kabi 
moddalar bilan birgalikda o‘simlik hujayrasining devorini tuzadilar, bu 
tuzilma ko‘p qavatlidir. Shuning uchun o‘simlik hujayralarining devori 
mustahkam bo‘ladi, bu mustahkamlik o‘simlik yog‘ ochligining 
mustahkamligini ham ta’minlaydi. 
Kletchatka muhim amaliy ahamiyatga ega, u paxta - qog‘oz
to‘qimalarni, qog‘oz, sun’iy ipak, himoyalovchi moddalarni ishlab 
chiqarishda keng qo‘llaniladi. 
Xitin geteropolisaxaridlar jumlasiga kirib tabiatda keng tarqalgan, 
tuzilma 
xususiyatli, 
polisaxariddir. 
U 
hashoratlar 
va 
qisqichbaqasimonlarning qattiq po‘stining asosiy qismini tashkil etadi. 
Uning tuzilishi kletchatkaning tuzilishiga o‘xshaydi, biroq uning 
molekulasi tarkibida kletchatkadagi glukozaqoldig‘i o‘rniga N - asetil -β - 
glukozamin keladi. 
Xitin erkin holda uchramaydi, faqat u oqsillar, anorganik tuzlar bilan 
birikkan 
holda 
uchraydi. 
Anorganik 
tuzlardan 
uning 
tarkibida 
karbonat(CaCO
3
va boshqalar)lar, lipidlar, pigmentlar bilan birikkan holda 
uchraydi. Molekulasi 1,4 glikozid bog‘lari bilan birikkan N - 
atsetilglukozaminlardan hosil bo‘lgan deb qaraladi. Xitin tayanch, himoya 
va mexanik vazifalarni bajaradi. U chumoli kislotada yaxshi eriydi. 
Eng muhim geteropolisaxaridlarning,vakillari bo‘lib gialuronat