M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi


Download 1.72 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/83
Sana05.01.2022
Hajmi1.72 Mb.
#233781
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   83
Bog'liq
odam anatomiyasi va fiziologiyasi

Ko’z  yoshi  suyagi  -  bir  juft  bo’lib,  ko’z  kosasining  medial  devorini  hosil 
qilishda qatnashadi. Har bitta ko’z yoshi suyagi murt, turtqirrali plastinka bo’lib, 
olddan va pastdan yuqori jag’ning peshona o’simtasi bilan, yuqoridan – peshona 


 
47 
suyakni  ko’z  qismi  bilan,  orqadan  esa  g’alvirsimon  suyakning  ko’z  plastinkasi 
bilan tutashadi. Ko’z yoshi egati yuqori jag’ning shu nomli egati bilan qo’shilib 
ko’z yoshi xaltasining chuqurchasini hosil qiladi. 
Dimog suyagi – toq suyak bo’lib, burun to’sig’ini yarmidan ziyod qismini 
hosil  qiladi.  Suyakning  oldingi  chekkasi  g’alvir  suyakning  perpendikulyar 
plastinkasi bilan tutashadi. Orqa chekkasi bo’sh bo’lib, burun bo’shligining orqa 
qismida joylashgan teshiklar – xoanlarni bir-biridan ajratadi.  
Yonoq  suyagi  -  yuz  suyaklari  orasida  eng  qattig’i  bo’lib,  yo’zni  relefini 
shakllantirishda  ishtirok  etadi.  Bu  suyak  bilan  uchta  suyaklarning  -  peshona, 
chakka  va  yuqori  jag’ning  yonoq  o’siqlari  birikadi.  Suyakda  uchta  sath 
farqlanadi:  bo’rtib  chiqqan  lateral,  botiq  chakka  va  ko’z  kosa  yuzalari  tafovut 
qilinadi.  Yonoq  suyagining  yonoq  o’sig’i  chakka  suyagining  yonoq  o’simtasi 
bilan birikib, yonoq yoyini hosil qiladi. Yonok suyagi chaynov muskullari uchun 
birikish sathi bo’lib xizmat qiladi. 
 Pastki  jag’  suyagi  -  kalla  suyaklari  ichida  faqat  bu  suyak  harakatchang 
bo’lib,  takasimon  shaklga  ega.  Tuban  primatlardan  tortib  ko’pchilik  hayvon 
turlarida  bu  suyak  juft  sonda  saqlanib  qolgan.  Faqat  odamda  toq  sonda  bo’lib, 
uzoq evolyutsiya jarayonida uni xajmi kichiklashib ketgan. Pastki jag’da tana va 
ikkita  shoxlari  bor.  Tana  bilan  shoxlari  orasida  110
0
-130
0
  teng  burchak  hosil 
bo’ladi. Burchagning tashqi yuzasiga chaynov muskuli birikkan, ichki yuzasida 
esa  medial  qanotsimon  muskul  yopishadigan  g’adir-budirlik  aniqlanadi.  bor. 
Pastki  jag’ning  asosi  yo’g’onlashgan  bo’lib,  kok  o’rtasida  fakt  odamlarga  hos 
iyak  do’mbog’i  joylashgan.  1-2  kichik  jag’  tishlarining  ostida  iyak  teshigi 
ko’rinib turadi. Bu teshikdan qon tomirlari va nervlar o’tadi. 
Pastki  jag’ning  ichki  yuzasidan  muskullarning  birikish  joyi  -  iyak  qirrasi 
o’tadi.  CHaynov  muskulining  vazifalariga  va  yoshga  qarab  pastki  jag’ning 
burchagi o’zgarib turadi. 
  Pastki  jag’ning  yuqori  chekkasida  tish  katakchalari  bor.  Alveolyar 
yoyning  oldingi  chekkasi  yarim  aylana  shaklida  bo’lib,  alveolyar  qismini  o’zi 
esa yupqalashgan. Pastki jag’ shoxlari yuqoriga ko’tarilgan va ikkita o’siq bilan 
tugaydi: bularni oldingi tojsimon o’sig’i chakka muskulining ta’siridan vujudga 
kelgan  bo’lsa,  orqa  tomondagi  o’siq  -  bo’g’im  o’sig’i  sifatida  silliq  boshcha 
bo’lib tugaydi. Bo’g’im o’sig’i chakka suyagining bo’g’im chuqurchasiga kirib, 
chakka-pastki  jag’  bo’g’imini  hosil  qiladi.  Tojsimon  o’siqqa  chakka  muskuli 
birikadi. 
  Pastki jag’ tanasining ichki yuzasida til osti bezi joylashadigan chuqurcha 
:urinadi.  Pastki  jag’  tanasining  ikki  tomonidan  pastki  jag’  kanali  o’tadi.  Pastki 
jag’ kanali pastki jag’ teshigidan boshlanadi. 
Til  osti  suyagi  -  yoysimon  shaklga  ega  bo’lib,  pastki  jag’  bilan  xiqildoq 
o’rtasida  joylashgan.  U  tanadan,  ikki  juft  katta  va  kichik  shoxlaridan  iborat. 
SHoxlardan  chakka  suyagining  bigizsimon  o’simtalariga  bog’lamlar  tortilgan 
bo’ladi va bunday birikish yordamida til osti suyakni kalla suyagiga ildirgandek 
bo’ladi.  
 
 


 
48 
Kalla suyaklarining birikishi.  
Kalla  suyaklarining  harakatli  va  harakatsiz  birikish  yo’llari  bilan  birikadi. 
Ma’lumki, harakatsiz yoki uzluksiz birikishlarga sindesmozlar, sinxondrozlar va 
sinostozlar  kiradi.  Agar  suyaklar  bir-biri  bilan  biriktiruvchi  to’qima  yordamida 
biriksa  sindesmoz  deyiladi.  Suyaklar  tog’ay  yordamida  biriksa  sinxondroz 
deyiladi. Agar suyaklar bir-biri bilan suyak to’qimasi yordamida biriksa sinostoz 
deyiladi.  Chaqaloqlik  davridan  boshlab,  toqi  keksalik  davrgacha  kallada 
harakatsiz  birikishning  uch  xil  ko’rsatilgan  birikish  usullari  namoyon  etiladi. 
Kalla  suyagida  harakatsiz  birikish  usullariga  choklar  kiradi.  SHakli  jixatidan 
choklar  3  xil  bo’ladi:  tishsimon,  tangachasimon  va  tekis  chokli  bo’ladi. 
Kallaning  miya  qismi  suyaklari  bir-biri  bilan  asosan,  tishsimon  choklar 
yordamida  birikadi.  Bularga  tojsimon  chok,  sagittal  va  lamdasimon  choklar 
kiradi. Peshona va tepa suyaklari bir-biri bilan tojsimon chok orqali birikadi.  
Chap va o’ng tepa suyaklari bir-biri bilan sagittal chok orqali birikadi. Tepa 
va  ensa  suyaklari  esa  lambdasimon  chok  vositasida  birikadi.  Tangachasimon 
chok kallada faqat tepa suyaklari bilan chakka suyagi orasida hosil bo’ladi. 
Yuz  suyaklari  bir  –  biri  bilan  asosan  yassi  choklar  vositasida  birikadi. 
Ularning tekis va ko’pincha to’g’ri qirralari bir-biriga tegib turganganligi sababli 
yassi  chok  deb  ataladi.  Individual  taraqqiyot  davrida  ayniqsa  kalla  suyaklari 
misolida  uzluksiz  birikishlarning  turlarini  bir-biriga  aylanishini  kuzatish 
mumkin.  Chaqaloqlar  kalla  suyaklari  bir-biri  bilan  sindesmozlar  yordamida 
birikadi.  Suyaklar  orasida  joylashgan  pishshik  biriktiruvchi  to’qimali  parda  – 
liqildoqlar deb ataladi.  
Yosh  bolalarda  sindesmozlar  sinxodrozlarga  aylanadi.  Masalan,  tog’ayli 
birikish ponasimon va ensa suyagi orasida uchraydi. Suyaklarning bir-biri bilan 
suyak to’qimasi yordamida birikish - sinostozlar keksalarda uchraydi. 
Kallaning  faqat  pastki  jag’  suyagi  chakka  suyaklari  bilan  bo’g’imlar 
yordamida birikadi.  
Pastki jag’ - chakka bo’g’imining hosil bo’lishida jag’ suyagining bo’g’im 
o’sig’i  va  chakka  suyagidagi  bo’g’im  chuqurchasi  ishtirok  etadi.  Bu  bo’g’im 
o’ziga  hos  xususiyatlari  bilan  farqlanadi:  1)  bo’g’im  bo’shligida  joylashgan 
tog’ayli disk bo’g’im bo’shligini ikkita alohida kattakka bo’ladi; 2) birikayotgan 
suyak yuzalari fibroz tolali tog’ay bilan qoplangan; 3) chap va o’ng bo’g’imlar 
tuzilishi va bajaradigan ishi jixatdan hamkorlashgan bo’g’imlar turiga kirganligi 
sababli,  harakatlar  ikkala  bo’g’imda  sinxron  ravishda  bajariladi.  Pastki  jag’- 
chakka  bo’g’imida  quyidagi  harakatlar  bajariladi:  pastki  jag’ni  yuqoriga 
ko’tarish  va  pastga  to’shurish,  yenga,  oldinga  va  orqaga  qarab  harakatlar 
bajariladi.  Bo’g’im  do’ngli  bo’g’imlar  guruxiga  kirib,  uchta  boylam  bilan 
mustaxkamlangan.  Bu  paylar  chakka  suyagining  yenog  o’sig’idan,  bigizsimon 
o’sig’idan,  ponasimon  suyak  katta  qanotidan  boshlanib,  pastki  jag’  suyagining 
o’sig’iga,  ichki  tomondagi  tilchasiga  va  burchagidan  yuqoriroq  nuqtasiga 
tortilgan bo’ladi.  
 
 
 


 
49 
Nazorat savollari 
1.  Qo'l suyaklariga qaysi suyaklar kiradi? 
2.  Kurak va o'mrov suyaklari haqida nima bilasiz?  
3.  Qo'l panjasi suyaklari qaysi suyaklardan iborat? 
4.  Oyoq suyaklari qaysi suyaklardan iborat? 
5.  Oyoq kamari suyaklarining tuzilishini aytib bering. 
6.  Bosh skeleti suyaklarini sanab bering. 
7.  Yo’z qismi qanday suyaklardan iborat? 
8.  Peshona suyagining tuzilishini tushuntiring.  
9.  Ensa suyagining tuzilishini tushuntiring.  
10. Chakka suyagining tuzilishini to’sho’tiring.  
TEST SAVOLARI: 
Suyaklar haqida ma`lumot. Suyaklarning o`zaro birikishi  
va ularning tuzilishi. 
1.Organik moddalar suyakni nimasini ta`minlaydi. 
 a) suyaklar qattiqligini taminlaydi. b) suyaklar yelastikligini taminlaydi. 
 v) suyaklar mo`rtligini taminlaydi. g) suyaklar g`ovakligini taminlaydi. 
2. Suyaklinishni qanday davrlarini bilasiz? 
a) endosemal, periхondral, periostal, yendoхondral. 
b) periostal, yektoхondral, periхondral. 
v) yendosemal,ektoхondral, periхondral. 
g) yektoхondral, yektosemal, yendoхondral. 
3. Suyak o`zaro qanday birikadi? 
a) uzluksiz va harakatchan birikadi. b) o`zaro boylam vositasida birikadi. 
v) o`zaro bo`g`im hosil qilib birikadi. g) o`zaro uzluksiz birikadi. 
4. Suyak hujayrasi necha хil bo`ladi? 
a) 2 хil osteoblast va osteoklast. b) 2 хil osteoblast va sklerotom. 
v) 2 хil osteoklast va ossein. g) ossein va gialin. 
5. Osteositlar- 
a) suyak hujayralari. b) tish hujayralari. v) jigar hujayralari. g) to`g`ri javob 
yo`q. 
6. Suyaklar o`zaro necha хil birikadi. 
a) 5 хil b) 3 хil v) 2 хil g) 4 хil 
7. Harakapiz birlashmalarni necha хil turi farqlanadi? 
a) 2 хil b) 4 хil v) 3 хil g) 5 хil 
8. Harakapiz birlashmalarga misollar keltiring 
a) Bosh skeletti, chanoq suyagi. 
b) CHanoq suyagi, qo`l skeleti. 
v) Bosh skeletti, gavda skeleti. 
g) Gavda skeleti. qo`l skeleti. 
9. Bo`g`im bo`lishi uchun qanday shartlar zarur? 
a) Tog`ay sinovial suYuqlik, pay, qin. 
b) Pay, qin, suyak Yuzalari, tog`ay qatlam, bo`g`im хalta.  


 
50 
v) Suyak Yuzalari, bo`g`im хalta, tog`ay qatlam, sinovial suYuqlik. 
g) Suyak Yuzalari, bo`g`im хalta, qin, tog`ay, sinovial suYuqlik 
10. Suyaklar bir biri bilan necha хil birikadi? 
a) 3 хil b) 2 хil v) 4 хil g) 5 хil 
11.Osteotsitlar ....  
a) suyak hujayralari b) tish hujayralari v) jigar hujayralari g) To`g`ri javob 
yo`q  
12. Suyak o`zaro qanday birikadi  
a) uzluksiz va harakatchan b) o`zaro boylam vositasida  
v) o`zaro bo`g`im hosil qilib g) o`zaro uzluksiz 
 
 Gavda skeleti va bosh skeleti. 
 
1.Ensa suyagi oldingi tomondan qaysi suyaklar bilan birlashgan? 
a) ponasimon, tepa, chakka suyaklari. b) g`alvirsimon, tepa suyaklariga. 
v) peshona, tepa suyaklariga. g) peshona, chakka suyaklariga. 
2. Yuz suyaklari orasida yeng mo`rti va yupqasi qaysi? 
a) ko`z yoshi suyagi. b) yonoq suyagi. v) dimog` suyagi. g) pastki jag’` 
suyagi. 
3. Dumg`aza umrtqalari necha yoshda yaхlit dumg`azaga aylanadi? 
a) 17-25 yoshda. b) 17-20 yoshda. v) 18-20 yoshda. g) 20-25 yoshda. 
4. Qovurg`a necha qismdan iborat? 
a) 2 ta orqa qismi suyakdan, oldingi qismi suyakdan. 
b) 2ta orqa qismi tog`aydan, oldi qismi suyakdan. 
v) 3ta qismi suyakdan, oldingi qismi tog`aydan. 
g) 2ta orqa qismi tog`aydan, oldingi biriktiruvchi to`qimadan. 
5. 25-50 yosh o`rtasida bo`y... 
a) bir хil saqlanadi. b) o`sadi. v) kamayadi. g) avval o`sib so`ng kamayadi. 
6.Ensa suyagi oldingi tomondan qaysi suyaklar bilan birlashgan. 
a) ponasimon, tepa, chakka suyaklariga b) g`alvirsimon, tepa suyaklariga 
v) peshona, tepa suyaklariga g) peshona , chakka suyaklariga 
7. CHakka suyagi necha qismdan iborat? 
a) 4 ta b) 5 ta v) 3ta g) 2ta 
8. Qaysi suyak tashqi eshituv yo`lini oldi va orqa tomonidan chegaralab 
turadi? 
a) chakka suyagi b) g`alvirsimon v) ensa suyagi g) ponasimon 
9. Yuz suyaklari orasida eng mo`rti va yupqasi qaysi? 
a) ko`z yosh suyagi b) yanoq suyagi v) dimog` suyagi g) pastki jag’` suyagi 
10. Til osti suyagi qaerda joylashgan? 
a) pastki jag’` bilan hiqildoq o`rtasida b) pastki jag’` bilan ensa suyagi 
o`rtasida 
v) pastki jag’` bilan ponasimon suyagi o`rtasida g) pastki jag’` bilan 
ponasimon suyagi o`rtasida 
11. Peshona suyagi nesha qismga tafovut qilinadi? 
a) 3 ta tana, chetlari, qosh yarog`i va do`ng qismi b) 2 ta qismi ichki va tashqi 


 
51 
v) 3ta qismi ichki, tashqi, burun g) 3 ta to`rt tepalik, tana va chetlari 
 
 Qo`l va oyoq skeleti. 
1.Yelka kamari qaysi suyaklardan tashkil topgan? 
a) o`mrov va kurak suyaklaridan. b) yelka va bilak. 
v) o`mrov va yelka. g) proksimal. 
2. Yelka bilan tirsak bo`g`imida nechta bo`g`im bor? 
a) 3. b) 2. v) 4. g) 8. 
3.Uzun naysimon suyaklarga qaysilar kiradi ? 
a) yelka, bilak, son, boldir suyaklari. b) yelka va qovurg`a suyaklari. 
v) yelka, bilak, panja suyaklari. g) boldir, qo`l ,oyoq, panja suyagi. 
4. CHanoq suyagining Yuqori qismi kengaygan bo`lib, nima deb ataladi? 
a) katta chanoq. b) kichik chanoq. v) quymuch kosasi. g) oyoq kamari. 
5. Tashqi to`piqni qaysi suyak hosil qiladi? 
a) kichik boldir suyagi. b) katta boldir suyagi. v) oshiq suyagi. g) tovon 
suyagi. 
 
 
 
MAVZU № 4. MUSKUL SISTEMASI. MUSKULLAR VA ULARNING 
FUNKTSIYASI.  

Download 1.72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling