M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi
Download 1.72 Mb. Pdf ko'rish
|
odam anatomiyasi va fiziologiyasi
|
So’rg’ichsimon katakchalar so’rg’ichsimon gor orqali nog’ora bo’shligi
bilan tutashadi. Eshitish nayi yoki Yevstaxiy nayi uzunligi 3,5sm gacha yetadi, suyakli va tog’ayli qismlardan tuzilgan. Shilliq pardasi ko’p qatorli tsilindrsimon, xilpilovchi epiteliy bilan qoplangan. Eshitish nayining yutqin teshigi halqum yon devorining burun qismida ochilib, yo’tish jarayonida ochiladi. Eshitish 172 nayining muhim vazifasi - nog’ora bo’shligi ichidagi bosimni tashqi muhit bosimi bilan tenglashtirish. Ichki quloq chakka suyagining piramida qismida joylashgan. Ichki quloqni hosil qilishda suyakli va pardali labirintlar ishtirok etadi. Suyakli labirintning ichki yuzasi pishiq suyak usti pardasi bilan qoplangan, devori esa zich tolali suyak to’qimasidan tuzilgan. Suyakli labirint ichida uni shaklini takrorlovchi pardali labirint joylashgan. Ikkita labirint orasidagi tor bo’shliq ichidagi tiniq suyuqlik perilimfa deyiladi. Suyakli labirint nog’ora bo’shligi bilan ichki eshituv yo’li orasida joylashgan bo’lib, uch qismdan - suyak yarim halqasimon kanallaridan, chig’anoqdan va daxlizdan tashkil topgan. Suyakli daxliz - yarim halqasimon kanallari bilan tutashgan ovalsimon bo’shliq bo’lib, lateral devorida - daxlizning darchasi, chig’anoqni boshlanish joyida esa - chig’anoqning darchasi joylashgan. Daxlizning medial devorida daxlizning suv yo’li boshlanib, piramidani orqa yuzasida ochiladi. Suyak yarim halqasimon kanallar uchta: oldingi, orqa va lateral yarim halqasimon kanallar farqlanadi. Suyak yarim halqasimon kanallar bir biriga nisbatan uchta perpendikulyar bo’lgan tekisliklarda joylashgan: oldingi yarim halqasimon kanal - sagittal tekislikda, lateral yarim halqasimon kanal - gorizontal tekislikda va orqadagi yarim xakasimon kanal - frontal tekislikda yetadi. Har bitta suyak yarim halqasimon kanalining oldingi va orqa oegi bo’ladi. Har bir oyoqcha daxlizga ochilishdan oldin noksimon kengayib, ampulani hosil qiladi. Oldingi va orqa kanallarning qo’shni oyoqchalari qo’shilib, umumiy suyakli oyoqchani hosil qiladi. SHuning uchun uchta kanal daxlizga beshta teshiklari bilan ochiladi. Suyakli labirint quloq daxlizida sferik va ellipsimon chuqurliklar hosil qiladi. Eliptik chuko’ralik 5- ta teshik orqali yarim aylana kanallar bilan birikadi. Sferik chuqurlik esa chig’anoq kanali bilan tutashadi. Suyakli chig’anoq ko’ndalang joylashgan uk - do’q atrofida 2,5 aylanadan tuzilgan suyakli spiralsimon plastinka bo’lib, plastinka teshiklaridan daxliz- chig’anoq nervi chig’anoq qismining tolalari o’tadi. Chig’anoqning keng qismi asos deyiladi va ichki eshitish yo’lini berkitadi, toraygan yuqorigi qismi chig’anoq qubbasi deyiladi va nog’ora bo’shligi tomon qaratilgan. Suyakli plastinkaning asosida yetgan spiral kanali ichida spiral nerv tuguni joylashgan. Suyakli plastinka chig’anoqli yo’li bilan birgalikda chig’anoq bo’shligini ikkiga: daxlizga olib kiruvchi daxliz narvoni va chig’anoq teshigi orqali nog’ora bo’shligiga olib kiruvchi narvonga bo’ladi. Ikkala daxliz va nog’orali narvonlar bir biri bilan chig’anoqning qubbasida joylashan teshik orqali tutashadi. Pardali labirintning devori biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan, uning yuzasi bazal membrana ustida yetgan yassi epiteliy bilan qoplangan. Parda labirint ichida endolimfa suyuqligi bo’ladi. Parda labirintning vestibulyar qismi stato-kinetik analizatorining periferik bo’limi (muvozanat a’zosi) bo’lib, ichki quloq daxlizida bir biri bilan tutashgan ellipssimon bachadoncha va sferik qopchani hosil qiladi. Bachadoncha bilan qopchani tutashtiruvchi ingichka kanalchadan bosh suyagining ichiga o’tib turuvchi endolimfa yo’li chiqadi. Pardadan tuzilgan yarim halqasimon kanallar suyak yarim halqasimon kanallarni 173 shaklini takrorlaydi, lekin ulardan uch marta tor bo’ladi. Yarim halqa kanallarning oyoqlari kengayib, parda ampulani hosil qiladi. Har bir parda yarim halqa kanalining ikkala uchi bachadonchaga ochiladi. Parda ampulaning ichki yuzalarida burmalar shaklida qirralar joylashgan bo’lib, bu qirralar sohasidan muvozanat nervining oxirlari boshlanadi. Qopchaning turli sohalarida doglar deb nomlanadigan maxsus sezuvchi hujayralardan tashkil topgan. Doglar epiteliysi tayanch hujayralaridan va retseptor to’qli hujayralardan tashkil topgan. Har bir to’qli hujayraning apikal, ustki yuzasida labirint bo’shligiga tomon qaratilgan 60-80 sochga o’xshash mikrovorsinkalari bo’ladi. Mikrovorsinkalardan tashqari hujayra tarkibida bitta harakatchang xifchini bo’ladi. Epiteliy yuzasida shilliqsimon modda bilan qoplangan nozik tutamli membrana joylashgan bo’lib, uni tarkibida kaltsiy karbonatning mayda kristallari - statolitlar aniqlanadi. Retseptor to’qli hujayralarning asoslari nerv oxirlari bilan tutashadi. Doglar tarkibidagi retseptor to’qli hujayralari og’irlik kuchi va chizma tezlanishni o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan qo’zgalishlarni qabul qiladi. Ampula tarkibidagi qirralar doglarga o’xshash sezuvchi to’qli va tayanch hujayralaridan iborat bo’lib, burchakli tezlanishni o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan qo’zgalishlarni qabul qiladi. Og’irlik kuchini o’zgarishida, boshning burilish harakatlarida, turli tezlanishlarda otolitli membrana bilan qubba siljiydi. Natijada, retseptor hujayralarning tuklarida (mikrovorsinkalarida) hosil bo’lgan zo’riqish, hujayrada turli fermentlarning aktivligini o’zgarishiga olib keladi. Hosil bo’lgan qo’zgalish sinapslar orqali ichki quloq yo’lining tubida yetgan daxliz oldi nerv tugunining hujayralariga (I neyronga) uzatiladi. Bu neyronlarning aksonlari daxliz-chig’anoq nervining daxliz qismini tashkil etadi. Ichki eshitish teshigi orqali daxliz qismi bilan chig’anoq qismining tolalari qo’shilib, YIII juft bosh miya nervi - daxliz-chig’anoq nervini hosil qiladi. Miyacha bilan ko’prik orasida hosil bo’lgan burchakda bu nervning tolalari miya to’qimasidan o’tib, rombsimon chuqurchani tubida joylashgan vestibulyar yadrolarga (II neyronlar) yetib boradi. Yadro tarkibidagi neyronlarning aksonlari miyachaning chukki yadrosiga boradi (III neyron). Bu yerdan bir qism nerv tolalari bosh miyaning dorsal tutami tarkibida orqa miyaga chiqadi. Vestibulyar tolalarning bir qismi rombsimon chuqurchaning kulrang moddasiga kirmasdan, to’g’ridan to’g’ri miyacha tugunchasiga boradi. Undan yana bir qism tolalari kesishib III neyronlar joylashgan sohaga - talamusga yetadi. Talamusdan impulslar tepa va chakka pallalarining stato-kinetik analizatorining po’stlog markazlariga yo’naladi va shu yerda tugallanadi. Pardali labirint asosan kortiev organidan tashkmil topgan. pardali labirint ko’ndalang kesmada uchburchak shaklga ega. Pardali labirintning pastki devorini bazilyar membrana hosil qilib, nog’ora narvonidan ajratib turadi. pardali labirint tashqi devori spiralli boylamdan iborat. Membrananing pardali kanalga qaragan ustki yuzasini qoplovchi hujayralar spiral (Korti) a’zoni tashkil etadi. Spiral a’zoning o’rta qismida ustun hujayralari joylashgan. Bu hujayralarning tubi keng, uch tomoni esa ingichkalashgan bo’lib, bir-biriga yopishadi. SHu yusinda ikki hujayra qatori orasida tor kanal - tunnel hosil bo’ladi. Bu hujayralar orasidagi sezuvchi yoki to’qli hujayralar retseptorlar 174 hisoblanadi, eshituv nervi shu tukchalardan boshlanadi. Eshituv markazi esa oraliq miyaning ichki tizzasimon tanalarida va o’rta miyaning ostki tepalarida joylashgan. Download 1.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|