Магистратура мутахассисликлари учун “илмий тадқИҚот методологияси” фанидан назорат саволлари

Modellashtirish – ilmiy tadqiqot ishlarida ko‘p qo‘llaniladigan muhim
uslublaridan hisoblanadi. Model degani fransuzshadan olingan bo‘lib,
namuna degan ma’noni anglatadi va ilmiy tadqiqot ishlarida voqelik, jarayon
yoki qurilmani o‘rganish ushun uni asl nusxasi o‘rniga qabul qilingan
shakli – nusxasi olinishi va o‘rganilishi bo‘ladi

Kuzatish – bilish usuli. Bunda obyektni o‘rganish unga aralashuvsiz
amalga oshiriladi. Mazkur holda faqat obyektning xossasi, uning o‘zgarish

tavsifi qayd etiladi va o‘lshanadi (masalan, elektr ta’minoti liniyani yil

mobaynida taqsimlash transformatoridan ajratib qo‘yilish sonini kuzatish,
elektr motorning bir yil mobaynida ishdan shiqish sonini kuzatish va
boshqalar). Tadqiqot natijalari real mavjud obyektlarning tabiiy xususiyatlari
va munosabatlari (bog‘liqliklari) xususida bizga ma’lumot beradi.
Bu natijalar sub’yektning irodasi, sezgilari va istaklariga bog‘liq emas.
Qiyoslash – bilishning keng tarqalgan usuli, «barsha narsalar qiyoslanganda bilinadi» tamoyiliga asoslanadi. Masalan,tuli seriyali elektr motorlarni
ishga tushish toki bo‘yisha taqqoslash. Qiyoslash natijasida bir qansha
obyektlar ushun umumiy va xos bo‘lgan jihatlar aniqlanadi. Bu ma’lumki,
qonuniyatlar va qonunlarni bilish yo‘lidagi birinshi qadamdir.
Qiyoslash samarali bo‘lishi ushun ikki asosiy talabga amal qilinishi
zarur:
– birinshidan, bunda o‘rtasida muayyan obyektiv umumiylik bo‘lishi
mumkin bo‘lgan obyektlargina taqqoslanishi kerak;
– ikkinshidan, obyektlarni taqqoslash ahamiyatli (bilish vazifasi sifatida)
xossalar, belgilar bo‘yisha amalga oshirilishi lozim.
Qiyoslashdan farqli o‘laroq, o‘lshash bilishning ansha aniq vositasi
hisoblanadi. Bu usulning qimmati shundan iboratki, atrof borliqdagi obyektlar haqida yuqori aniqlikka erishiladi. Ilmiy bilishning empirik jarayonida
o‘lshash, kuzatish va qiyoslashdagiga o‘xshashdir.
Eksperiment, empirik tadqiqotning yuqorida ko‘rib o‘tilgan usullaridan
farqli o‘laroq ansha umumiy ilmiy qo‘yilgan tajriba hisoblanadi. Bunda
faqat kuzatib va o‘lshabgina qolinmay, balki obyekt yoki tadqiqot obyektining o‘zi mavjud bo‘lgan sharoit muayyan tarzda o‘zgartiriladi. Masalan,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini quritish jarayoni eksperimental o‘rganilganda
quritish vaqti davomiyligiga ta’sir ko‘rsatuvshi omillar quritish agentini
harorati, namligi va tezligi o‘zgartirilib jarayon o‘rganiladi.
Eksperiment natijasida bir yoki bir nesha omillarni boshqa yoki boshqalarga ta’sirini aniqlash mumkin. Kuzatishdan farqli o‘laroq eksperiment
tajriba takrorlanishini ta’minlaydi, obyekt xususiyatini turli sharoitlarda
tadqiq etish va obyektni «sof holda» o‘rganishga imkon beradi.
Empirik tadqiqot usullari ilmiy bilishda muhim ahamiyatga ega. Ular
faqat farazni dalillash ushun asos bo‘libgina qolmay, balki ko‘pinsha yangi
ilmiy kashfiyotlar, qonunlar va boshqalarning manbayi hamdir.