Махсус қисм б и р и н ч и б ў л и м шахсга қарши жиноятлар I боб. ҲАётга қарши жиноятлар 97 м о д д а. Қасддан одам ўлдириш

Молиявий-хўжалик фаолияти деганда, хўжалик ва тадбир­корлик тузилмаларининг уставида белгиланган фаолиятни амалга ошириш билан боғлиқ, маҳсулот чиқариш, ишларни бажариш ва хизматларни амалга ошириш, молия-бухгалтерия, ҳисоб-китоб ва статистик ҳужжатларни юритиш, шунингдек, хўжалик субъектла­рининг молия, солиқ, банк, божхона ва бошқа органлар ҳамда хўжалик субъектлари билан ўзаро муносабатлари тизимини ту­шуниш керак.
Маълумотлар ва ҳужжатларни тақдим этиш – почта орқали жўнатиш билан, бевосита ваколатли шахс томонидан ёки хўжалик субъектининг бошқа вакили орқали тақдим этиш орқали тақдим этиш мумкин – ушбу ҳолатлар қилмишнинг квалифика­циясига таъсир этмайди. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумот ва ҳужжатларни тақдим этиш улар шундай маълумотларни тақдим этишга ваколатли ёки жавобгар шахс томонидан расмий равишда тақдим этилгандагина ижтимоий хавфли қилмишни вужудга келтиради. Ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотлар норасмий равишда тақдим этил­ганда банкротликни яшириш деб қаралмаслиги лозим.
9. Банкротликни яшириш бухгалтерия ҳисоботларини бузиб кўрсатиш орқали ҳам амалга оширилиши мумкин.
Бухгалтерия ҳисоботи деганда, ташкилотнинг мулкий ва молиявий ҳолати ҳамда унинг ҳисобот даври (ой, квартал, йил) мобайнида бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида белгилан­ган шаклда тузиладиган маълумотларнинг ягона тизими тушуни­лади^[187].
Бухгалтерия ҳисоботларини бузиб кўрсатиш деганда, хўжалик субъекти молиявий-хўжалик фаолиятининг ҳаққоний ҳолатини акс эттирмайдиган ҳар қандай ҳаракатлар натижасида келиб чиқадиган ушбу оқибатларни тушунмоқ лозим. Ушбу ҳара­катлар маълумотларни тўлиқ ёки қисман тақдим этмаслик, ба­лансни шакллантиришда айрим усуллардан фойдаланиш ва ҳо­казо - бухгалтерия ҳисоботларини бузиб кўрсатишнинг аниқ усуллари жиноятнинг квалификациясига таъсир этмайди.
10. Хўжалик субъектининг иқтисодий ночорлигини бошқача яшириш белгиси бўйича тадбиркорлик субъекти фао­лиятининг банкротлик белгиларини аниқлаш имконини берадиган маълумотларни давлатнинг ваколатли органлари томонидан етар­лича олинмаслигига қаратилган ҳаракатлари натижаларини ква­лификация қилиш лозим. Бу усуллар қаторига, масалан, банк ҳи­соб рақамини ёпмаслиги ва бу ҳақда ваколатли давлат органла­рига хабар бермаганлиги учун ҳисоб рақамида кам аҳамиятли операцияларни амалга ошириб қўйиш, бухгалтерия ҳисоботла­рини ва бошқа ҳужжат ва маълумотларни турли баҳоналар билан тақдим этмасликни киритиш мумкин.
Банкротликни яширишнинг бошқа усулларига, шунингдек, қарздор юридик шахс – раҳбарнинг, қарздор – якка тартибдаги тадбиркорнинг банкрот деб эълон қилиш тўғрисида ариза билан хўжалик судига мурожаат этиш мажбуриятини бажармаслиги, агар:
¨ бир ёки бир нечта кредиторнинг талабларини қондириш қарздорнинг бошқа кредиторлар олдидаги пул мажбуриятларини ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини тўлиқ ҳаж­мда бажаришини имконсиз қилиб қўйишга олиб келадиган бўлса;
¨ қарздор юридик шахснинг таъсис ҳужжатларига муво­фиқ қарздорни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилишга вако­латли бўлган – орган томонидан қарздорнинг банкротлик тўғрисидаги аризаси билан хўжалик судига мурожаат этиши ҳақида қарор қабул қилинган бўлса;
¨ қарздор унитар корхона мол-мулкининг эгаси ваколат берган орган томонидан қарздорнинг аризаси билан хўжалик су­дига мурожаат этиш тўғрисида қарор қабул қилинган бўлса;
¨ ундирув қарздорнинг мол-мулкига қаратилганда бундай ундирув қарздорнинг хўжалик фаолиятини имконсиз қилиб қўяди деб ҳисоблашга асослар бўлса^[188].
Белгиланган ҳолатларда хўжалик судига ариза бериш муддати ўтганидан кейин берилган бўлса, банкротликни яшириш тугал­ланган деб ҳисобланиши лозим – қайд этилган ҳолатлар юзага келган пайтдан эътиборан бир ой.
11. Шуни эътиборга олиш лозимки, банкротликни яшириш ҳам, иқтисодий ночорликни яшириш каби, давлат ваколатли ор­ганларига маълумотларни топширмаслик, яъни хўжалик субъекти томонидан ҳисобот бериши лозим бўлган ва ушбу органларнинг Иқтисодий ночор корхоналар ишлари бўйича қўмитага керакли маълумотларни тақдим эта олмаслигидир^[189], бундан ташқари, хўжалик субъектининг банкротликни реал ва потенциал контр­агентларидан яширишидир.
12. Жиноят кўп миқдордаги зарар етказиш тарзидаги ижти­моий хавфли оқибат келиб чиққан пайтдан эътиборан тугаллан­ган ҳисобланади. Зарар кредиторларга, шунингдек, давлатга мажбурий тўловларни ва йиғимларни тўлаш бўйича етказилади. Шуни алоҳида эътиборга олиш лозимки, қарздор қайси фуқаро­нинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилганлиги учун мулкий жавобгар бўлса, айни шу фуқаро, шунингдек, ўз иштирокидан келиб чиқа­диган мажбуриятлар бўйича қарздор юридик шахснинг муассис­лари (иштирокчилари) кредиторлар ҳисобланишмайди^[190].
13. Айбдорнинг қилмишини, агар унинг ҳаракатлари билан келиб чиққан кўп миқдорда зарар етказиш каби оқибат ўртасида сабабий боғланиш мавжуд бўлсагина, шарҳланаётган ушбу модда бўйича квалификация қилиш мумкин.
14. Субъектив томондан жиноят тўғри ёки эгри қасд билан содир этилиши мумкин. Шахс қарздор ташкилот ёки якка тартиб­даги тадбиркор банкрот ҳолатидалигини ва унинг содир этган ҳа­ракатлари ҳуқуққа хилофлигини англаб етади, кўп миқдорда за­рар етказиши мумкинлигини кўра билади ва буни хоҳлайди ёки англаган ҳолда содир этилишига йўл қўяди ёхуд унинг оқибатига бефарқ қарайди.
Жиноят мотивлари ғаразли, баъзида бошқача бўлиши мумкин, лекин жиноий қилмиш квалификациясига таъсир этмайди. Бан­кротликни яширганлиги учун мансабдор шахс мукофотланган бўлса, унинг қилмиши жиноятлар мажмуи тариқасида ЖК 181 ва 210-моддалари бўйича квалификация қилиниши керак.
15. Жиноят субъекти давлат ваколатли органларига ёки реал ва потенциал контрагентларга молиявий-хўжалик фаолиятининг ҳолати ҳақида маълумотларни тақдим этиш мажбурияти юклан­ган шахс ҳисобланади, аниқроғи, хўжалик субъектининг ташки­лий-ҳуқуқий шаклидан қатъи назар, унинг раҳбари, ўринбосари, бош бухгалтер, молия бўлими бошлиғи, якка тартибдаги тадбир­кор ва ҳоказолар, бундан ташқари, баъзи ҳолларда жиноят субъ­екти ташқи бошқарувчи, тугатиш комиссияси аъзолари ёки туга­тувчи шахс ҳисобланади. Бундан ташқари, ҳар бир алоҳида ҳо­латда, шахсни жиноят субъекти сифатида жавобгарликка тор­тишда унинг ваколатли давлат органларига ёки реал ва потенциал контрагентларга маълумотларни топшириш учун масъуллигини аниқлаш лозим.
16. Шарҳланаётган модданинг 2-қисмида рағбатлантирувчи норма мустаҳкамланган бўлиб, унга кўра етказилган моддий за­рар уч карра миқдорида қопланган тақдирда, озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо қўлланилмайди.
182 - м о д д а. Божхона тўғрисидаги қонун
ҳужжатларини бузиш
Божхона назоратини четлаб ёки божхона назоратидан яши­риб ёхуд божхона ҳужжатлари ёки воситаларига ўхшатиб ясал­ган ҳужжатлардан алдаш йўли билан фойдаланган ҳолда ёки декларациясиз ёхуд бошқа номга ёзилган декларациядан фойдала­ниб, товар ёки бошқа қимматликларни Ўзбекистон Республикасининг божхона чегарасидан ўтказиш, шундай ҳара­кат учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин кўп миқдорда содир этилган бўлса, -
энг кам ойлик иш ҳақининг уч юз бараваригача миқдорда жа­рима ёки икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Божхона тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш:
а) жуда кўп миқдорда;
б) чегарани бузиб ўтиш, яъни божхона хизматининг розили­гини олмасдан туриб, товар ёки бошқа қимматликларни Ўзбе­кистон Республикасининг божхона чегарасидан очиқдан-очиқ ўтказиш йўли билан;
в) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб;
г) хизмат лавозимидан фойдаланган ҳолда содир этилган бўлса, -
энг кам ойлик иш ҳақининг уч юз бараваридан олти юз бара­варигача миқдорда жарима ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш иш­лари ёхуд беш йилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
1. Шарҳланаётган жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги шун­даки, унинг содир этилиши назорат қилиб бўлмайдиган товарлар­ муомаласини ёки улардан айримларининг республика ҳу­дудида тақчиллиги ҳолатини келтириб чиқаради. Шу билан биргаликда Жиноят кодексида кўрсатилган бошқа жиноятларнинг содир эти­лишига асос яратиб беради, масалан, солиқ тўлашдан бўйин тов­лаш, Ўзбекистон Республикаси ҳудудига ноқонуний кириш ёки чет элга чиқиш. Шарҳланаётган ижтимоий хавфли қилмишни со­дир этиш иқтисодий барқарорликни издан чиқаради, инфляция даражаси ошишига реал хавф туғдиради, бу эса жамиятнинг иқ­тисодий асосларига путур етказиб, бозор иқтисодиётига ўтишни қийинлаштиради.
2. Жиноят объекти давлат ва жамиятнинг иқтисодий манфа­атлари ҳисобланади, чунки, биринчидан, бу қилмишни содир этиш натижасида олиб кириладиган ва олиб чиқиладиган товар­ларга қўйилган божлар давлат бюджетига келиб тушмайди, ик­кинчидан, республикадан мамлакат иқтисодий аҳамиятига эга бўлган, чиқарилиши таъқиқланган товарлар чиқиб кетишига йўл қўйилган бўлади.
Жиноятнинг бевосита объекти товар ёки бошқа қимматлик­ларни Ўзбекистон Республикасининг божхона чегараси орқали ўтказишнинг белгилаб қўйилган тартиби ва шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг асослари ҳисобла­нади.
3. Божхона қонунчилигини бузишнинг факультатив объекти предмети ва субъектига қараб, Ўзбекистон аҳолисининг соғлиғи, жамиятнинг ахлоқий ва руҳий таянчлари, республиканинг тари­хий-маданий мероси бўлиши мумкин.
4. Жиноятнинг предмети ҳар қандай товарлар (масалан, озиқ-овқат маҳсулотлари, ки­йим-кечак, мебель, ҳайвонлар ва ҳоказо) ёки моддий қимматликлар бўлиши мумкин.
Товарлар – “ҳар қандай кўчар мол-мулк, шу жумладан, ва­люта ва валюта бойликлари, электр, иссиқлик энергиялари ва энергиянинг бошқа турлари, транспорт воситалари, интеллектуал мулк объектлари”^[191] бўлиши мумкин. Товар сифатида, шунингдек, уй ва ёввойи ҳайвонлар ҳам ҳисобланади. Санаб ўтилганлардан қуйидагилар товар ҳисобланмайди: йўловчилар ва товарларни ташиш учун фойдаланиладиган воситалар, шу жумладан контей­нерлар ва бошқа транспорт ускуналари^[192].
Шунга алоҳида эътибор бериш лозимки, кўрсатилган ашёлар ушбу жиноятнинг предмети бўлиши учун эркин суратда бошқа шахсларга берилиши ёки универсал ҳуқуқий ворислик (мерос қи­либ олиш, юридик шахсни қайта ташкил этиш) тартибида ёхуд бошқа усул билан, агар улар муомаладан чиқарилмаган ёки улар­нинг муомалада бўлиши чеклаб қўйилмаган бўлса, бир шахсдан иккинчи шахсга ўтишини ва муайян муомала иштирокчиларига­гина қарашли бўла оладиган ёки муомалада бўлишига махсус рухсатнома билан йўл қўйиладиган фуқаролик ҳуқуқлари объект­ларининг (чет эл валютаси, дори-дармон) турлари қонунда кўрса­тилган тартибда белгиланади^[193]. Муайян ашёнинг муомала муноса­батларида мавжуд эмаслиги ушбу ашё мазкур жиноят предмети бўла олмаслигидан далолат беради (масалан, божхона қонунчили­гини бузишга лицензия, штамп, муҳрга оид муносабатларни ки­ритиб бўлмайди).
5. Бошқа қимматликларга шундай ашё ва буюмлар кира­дики, улар ўзининг тури, ҳолати ва қийматидан қатъи назар, алоҳида тарихий, бадиий, илмий ёки маданий аҳамият касб этади^[194].
Бундай қимматликларга нумизматика, қадимий буюмлар, санъат асарлари, палеонтологик қолдиқлар ва бошқалар киради. Ушбу ашё ва буюмлар муомала воситаси бўла олади, лекин улар­нинг фарқли жиҳати алоҳида тарихий, бадиий, илмий ёки мада­ний аҳамиятидир. Қимматликларнинг ушбу жиҳатларини белги­лаш учун тергов органлари ва судлар тегишли экспертизаларни тайинлашлари лозим.
6. Ушбу модда доирасида ашё ва буюмларнинг товар ёки қимматликлар эканлигини белгилашда айбдор томонидан улардан қандай мақсадларда фойдаланилиши аҳамият касб этмайди. Улар тадбиркорлик ёки шахсий истеъмол мақсадларида фойдалани­лиши мумкин. Қуйидагилар ушбу жиноятнинг предмети бўла ол­майди: кучли таъсир қилувчи, заҳарли, заҳарловчи, радиоактив, порт­ловчи моддалар, портлатиш қурилмалари, қурол-яроғ, ўқотар қуроллар, ўқ-дорилар, гиҳёвандлик воситалари, психотроп мод­далар, диний экстремизм, сепаратизм, фундаментализмни тарғиб қилувчи материаллар, ядровий, кимёвий, биологик ва оммавий қирғин қуролларининг бошқа турлари, оммавий қирғин қуролла­рини яратишда фойдаланилиши мумкин бўлган материал ва мос­ламалар. Чунки шарҳланаётган ижтимоий хавфли қилмишни ушбу предметлар билан содир этиш ЖКнинг тегишли моддаларида назарда тутилган ижтимоий хавфли фаолият назарда тутилга жавобгарликни келтириб чиқаради.
7. Божхона қонунчилигини бузишнинг объектив томонини юқорида кўриб ўтилган предметларни (товарлар ёки бошқа қим­матликларни) Ўзбекистон Республикаси божхона чегарасидан олиб ўтиш ташкил этади.