Маҳмудов Фазлиддин Бахриддин ўғли

1.2. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг шакллари ва тизимлари

Бозор иқтисодиёти шароитида корхона меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари, тизимлари ва миқдорини, шунингдек бошқа қўшшмча ҳақ ва устама ҳақларни республика қонун ҳужжатлари асосида мустақил равишда белгилайди.

Иш ҳақи ходимлар даромадининг асосий манбаси ҳисобланади ва корхона ишининг пировард натижаларини ҳисобга олган ҳодда уларнинг ишлаб чиқаришга қўшган меҳнат ҳиссаси билан белгиланади.
Иш ҳақи маҳсулот ишлаб чиқариш (ишларни бажариш хизматлар кўрсатиш) харажатлариниш каттагина қисмини ташкил этади. Иш ҳақи ишлаб чиқариш (муомала) чиқимларининг бир қисми сифатида маҳсулот таннархин шакллантиришга ва пировардида — корхона томонид фойда олинишига таъсир кўрсатади. Шунинг учун иш ва вақтидан ташқари меҳнатга ҳақ тўлаш ва бир меъёрдаги шароитларидан бошқа четга чиқишлар сингари иш ҳақига доир ноишлаб чиқариш харажатларини камайтириш ва уларга йўл қўймасликка эътибор бериш муҳимдир.
Корхона бухгалтериясининг муҳим вазифаси — иш ҳақини тўғри ҳисоблаш ва уни ўз вақгида беришдир.
Ишчиларни ишга қабул қилиш меҳнат шартномаси (ёки контракти) ва у имзоланганидан кейин корхона раҳбарининг ишчини ишга қабул қилиш тўғрисида имзолаган буйруғи чиқарилиши билан расмийлаштирилади.
Корхона бўйича ходимлар жадвали ишлаб чиқилади ва гасдиқланади, у барча ходимларнинг рўйхати бўлиб, улар маошининг миқдори кўрсатилади.
Ходимлар бўлимида ҳар бир ходимга шахсий варақа (карточка) тўддирилади, раҳбар ходимлар ва мутахассисларга, бундан ташқари, шахсий варақа юритилади. Ҳар бир ходимга ишга қабул қилиш пайтида табель рақами берилади, кейинчалик иш ҳажми ва иш ҳакини ҳисобга олишга доир барча ҳужжатларга ушбу рақам қўйилади.
Корхонанинг бухгалтерия хизмати томонидан ҳар бир ходимга шахсий ҳисобварақа очилади, унда ходимшшг иш ҳақи гўғрисидаги маълумотлар ойма-ой жамланиб борилади.
Асосий ва қўшимча иш ҳақи мавжуд⁴.
Асосий иш ҳақига ишланган вақт, бажарилган ишлар микдори ва сифати учун ходимга ҳисобланадиган иш ҳақи: ишбай нархлар бўйича гўлов; тариф ставкалари; окладлар; мукофотлар; ишнинг меъёрий шароитларидан четга чиқишлар: тунги пайтда, иш вақтидан ташқари ишлаганлик муносабати билан қўшимча тўловлар; бригадирлик учун қўшимча ҳақ, ишчининг айби бўлмаган ҳолда ишламаганлик учун тўлов ва ҳоказолар киради.
Қўшимча иш ҳакини меҳнат бўйича қонун ҳужжатларида назарда тутилган ишланмаган вақт учун тўловлар: навбатдаги таътиллар; эмизувчи оналар ишидаги танаффуслар; ўсмирларнинг имтиёзли соатлари; давлат ва жамоат мажбуриятларини бажарганлик учун тўловлар; ишдан бўшатиш пайтида бериладиган нафақалар ва ҳоказолар киради.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг асосий шакллари ишбай ва вақтбай шакллар ҳисобланади.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг аккорд шаклида иш ҳақи унинг тугашининг кўрсатилган муддатларини ҳисобга олган ҳолда бажарилган ишларнинг бутун ҳажмига ҳисобланади. Коллектив иш ҳақи бригаданинг ҳар бир аъзоси ишлаган вақт ва бригада аъзосининг разрядига (тариф ставкасига) мутаносиб равишда тақсимланади. Коллектив иш ҳақининг қисми, ва айнан бригада ишлаб топган қўшимча иш ҳақи ва мукофот меҳнатда иштирок этиш коэффициентини (МИК) ҳисобга олган ҳолда тақсимланиши мумкин.
Меҳнатда иштирок этишнинг ҳақиқий коэффициентини бригаданинг ҳар бир аъзосига бригада кенгаши корхона раҳбари томонидан тасдиқланган баённомани расмийлаштириш йўли билан белгилайди.
Меҳнатга ҳақ тўлапшинг вақтбай шакли иш ҳақини ходим томонидан ишланган вақт миқдоридан ва бир соат иш учун тариф ставкасидан келиб чиқиб ҳисоб-китоб қилиш назарда тутади.
М и с о л. II разрядли слесарь июнда 170 соат ишлаган. Бир соат учун тариф ставкаси 12000 сўмга тенг. Унинг иш ҳақи 2040000 сўмни (12000 х 170) ташкил этди.
Вақтбай-мукофот тўлови вақгбай иш ҳақининг бир тури ҳисобланади. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ушбу тизими сифат ва миқдор кўрсаткичлари учун мукофот ҳисоблашни назарда тутади. У вақтбай ишлайдиган ишчилар ойлик лавозим маошлари белгиланган хизматчилар иш ҳақини ҳисоб-китоб килишда қўлланилади. Мукофот тасдиқланган ва корхонада амал қилаёттан мукофотлаш тўғрисидаги ни-зом бўйича, ишланган вақг ва лавозим маоши ёки тариф ставкасини ҳисобга олган ҳолда ҳисобланади. Мукофотлаш тўғрисидаги низом корхонанинг ўзи томонидан ишлаб чиқариш шароитлари ва хусусиятларига нисбатан қўллаш орқали ишлаб чиқилади ҳамда корхона раҳбари ёки таъсисчиларнинг умумий йиғили томонидан тасдиқланади.
Мисол. Муҳандис май ойида 16 кун ишлаган. Ойда иш кунлари сони — 22 та. Ойлик лавозим маоши — 1600 минг сўм. Май учун мукофот фоизи — 75%. Лавозим маоши бўйича ҳақ 1163636 сўм (1600000 : 22 х 16). Мукофот 872727 сўмга тенг (1163636 х 75 : 100). Умумий иш ҳақи 2036363 сўмни ташкил этади (1163636 + 812727).
Тунги вақтдаги иш учун ҳақ тулаш. Соат 22.00 дан то соат 6.00 гача бўлган вақт тунги вақт деб ҳисобланади (ЎзР Меҳнат кодексининг 122-моддаси). Агар ходим учун белгиланган кундалик иш (смена) муддатининг камида ярми тунги вақтга тўғри келса, тунга иш вақти муддати бир соатга, иш ҳафтаси муддати ҳам шунга мувофиқ равишда қисқартирилади.
Куйидагиларнинг тунги вақтда ишлашига йўл қўйилмайди⁵:
-ҳомиладор аёллар ва ўн тўрт ёшга тўлмаган боласи (ўн олти ёшга тўлмаган ногирон боласи) бор аёллар;
-18 ёшга тўлмаган шахслар;
-қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа тоифадаги ишчилар.
Тунги вақтдаги иш корхонада ўрнатилган бирламчи хужжатлар билан расмийлаштирилади. Тунги вақтдаги ишнинг ҳар бир соати учун камида бир ярим баравар миқдорда ҳақ тўланади, яъни тунги вақтдаги иш учун қўшимча тўлов миқдори соат ставкасининг 50%дан кам бўлиши мумкин
Корхона узининг ички ҳужжатларида, масалан коллектив шартномасида ёки Меҳнатга ҳақ тўлаш тўғрисидаги низомда тунги вақтдаги иш учун қўишмча тўловни қонун хужжатларида белгиланган миқдордан ортиқча қилиб белгилаши мумкин.
Иш вақтидан ташқари иш учун ҳақ тўлаш. Белгиланган кундалик иш муддатидан ташқари ишлаш иш вақтидан ташқари иш деб ҳисобланади. Шу билан биргаликда, иш ходим ўзининг асосий ишини ёки унинг мажбурият доирасша кирмайдитан ишни бажарганлигидан қатьи назар иш вақтидан ташқари бўлиб ҳисобланади.
Иш вақтидан ташқари иш бухгалтерияда нарядлар, иш вақтини ҳисобга олиш табели, маълумотнома-ҳисоб-китоб билан расмийлаштирилади ва икки баравардан кам бўлмаган миқдорда ҳақ тўланади (ЎзР Меҳнат кодексининг 157-моддаси). Ҳақ тўлашнинг аниқ миқдори коллектив шартномасида ўрнатилади, агар у тузилмаган бўлса, корхона раҳбари томонидан касаба уюшмаси ёки ишчиларнинг бошқа вакил органи билан келшнилган ҳолда белгиланади.
Ишчининг иш вақтидан ташқари иши унинг ихтиёрига кўра иш вақтидан ташқари ишлаган муддатга мувофиқ муддат давомида унга отгул (ишга чиқмаслик) тақцим этиш билан қопланииш мумкин. Иш вақгидан ташқари иш отгул билан қопланганда, бундай иш учун бир баравардан кам бўлмаган миқдорда ҳақ тўланади.
Қуйидагиларггинг иш вақтидан ташқари ишлашига йўл қўйилмайди:
-ҳомиладор аёллар ва ўн тўрт ёшга тўлмаган боласи (ўн олти ёшга тўлмаган ногирон боласи) бор аёллар;
-18 ёшга тўлмаган шахслар;
-қонун ҳужжашарига мувофиқ бошқа тоифадаги ишчилар.
Иш вақтидан ташқари ишнинг муддати ҳар бир ходим учун сурункасига икки кун давомида тўрт соатдан (меҳнат шароити оғир ва зарарли ишларда — бир кунда икки соатдан) ва йилига бир юз йигирма соатдан ортиқ бўлмаслиги лозим (ЎзР Меҳнат кодексининг 125-моддаси). Иш сменасининг муддати ўн икки соатдан иборат бўлганда, шунингдек меҳнат шароити ўта оғир ва ўта зарарли ишларда иш вақтидан ташқари ишларга йўл қўйилмайди
Байрам ва дам олиш кунларида ишлаганлик учун икки баравар миқдорда ҳақ тўланади. Агар ходим бунинг ҳисобига бошқа куни отгул олса, бир бараварда ҳақ тўланади.
Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси ҳисоб-китоби. Вақтинча меҳнатта қобилиятсизлик нафақасини ҳисоблаш ва тўлаш услубияти «Давлат ижгимоий суғуртаси бўйича нафақалар тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги низом (ЎзР АВ томонидан 08.05.2002 йилда 1136-сон билан рўйхатдан ўтказилган) билан тартибга солинади.
Даволаш (тиббиёт) муассасасининг меҳнатга қобилиятсизлик варақаси (бюллетень) тўлаш суммасини ҳисоб-китоб қилиш учун асос бўлиб ҳисобланади.
2007 йилнинг 1 январидан бошлаб бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасидан маблағлар ҳисобидан ижгимоий суғурта бўйича қуйидаги нафақалар берилади:
-ҳомиладорлик ва туғиш бўйича нафақа;
-бола туғилганда бериладиган нафақа;
-қўшимча дам олиш куни учун нафақа;
-дафн маросими учун бериладиган нафақа.
Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бўйича бошқа нафақаларни тўлаш билан боғлиқ харажатлар хўжалик юри-тувчи субъектлар томонидан ўз ҳисобидан амалга оширилади, бунда мазкур харажатлар даромад (фойда) солиғини ҳисоблашда солиқ солиш базасидан чиқариб ташланади. Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси иш стажининг давомийлигидан қатьи назар иш ҳақининг 100 фоизи миқдорида қуйидагиларга тўланади⁶:
-ишлаётган Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиларига;
-байналминал жангчиларга ва уларга тенглаштирилган бошқа шахсларга;
-қарамоғида 16 ёшга (ўқувчилар 18 ёшга) етмаган уч ёки ундан ортиқ болалари бўлган ходимларга;
-Чернобиль АЭСдаги авария оқибатларини тугатишда қатнашган ходимларга; -Чернобиль АЭСдаги авария натижасида радиоактив ифлосланиш зонасидан эвакуация қилинган ва кўчирилган, қон ҳосил қилувчи органлар касалликлари (ўткир лейкоз), қалқонсимон без (аденома, рак) ва хавфли ўсмалар билан боғлиқ касалликларга чалинган ходимларга;
-меҳнатда майибланиш ва касб касаллиги натижасида вақтинча меҳнатга қобилиятсиз бўлган ходимларга.
Қолган ишчиларга вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бўйича нафақа қуйидаги миқдорларда тўланади:
-умумий иш стажи 8 йил ва ундан ортиқ бўлган ходимларга ҳамда 21 ёшга егмаган чин (сағир) етимларга иш ҳақининг 80 фоизи миқдорида;
-умумий иш стажи 8 йилгача бўлган ходимларга иш ҳақининг 60 фоизи миқдорида.
Ишбай иш ҳақи олувчи ходимларга нафақа уларнинг вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бошланган ойнинг биринчи кунидан олдинги сўнгги календарь ойдаги иш ҳақидан ҳисоблаб чиқарилади ҳамда ойлик иш ҳақига ҳисоблаб чиқарилган мукофотларнинг ўртача суммаси қўшиб ҳисобланади.
Меҳнатига вақтбай ҳақ тўланадиган ходимларга нафақа ҳисоблаб чиқаришда ойлик иш ҳақи вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бошланган кунгача доимий равишда олиб келинган қўшимча ва устамаларни қўшган ҳолда кунлик ёки соатбай тариф ставкаси ҳисоблаб чиқарилган ўртача ойлик мукофотлар суммаси ҳисобга олинади.
Нафақаларни ҳисоблашда асос қилиб олинадиган ҳақиқий иш ҳақига иш жойидан, суғурта бадаллари ундирилиб тўланадиган жами иш ҳақи тўловлари киради.
Агар иш ҳақи асос қилиб олинадиган даврда ходим жадвал бўйича барча кунларда ишламаган бўлса, мазкур ойдаги мукофотнинг ўртача суммаси ишланган вақтга мутаносиб равишда ҳисобга олинади.
Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бошланган ойдан олдинги 12 ой даврида олган ва суғурта бадаллари чегирилган барча мукофотларнинг 1/12 қисми нафақа ҳисоблаб чиқариладиган ойлик иш ҳақига қўшилиб, ўртача оилик иш ҳақи миқдори аниқланади.
Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бўйича нафақа барча ҳолларда белгиланган энг кам иш ҳақидан (ноишлаб чиқариш тармоқлари учун ҳудудий коэффициентларни ҳисобга олган ҳолда) кам бўлмаслиги ва нафақа ҳисоблаб чиқарилган иш ҳақидан юқори бўлмаслиги лозим. У барча ҳолларда ҳақиқий иш ҳақи бўйича ҳисоблаб чиқилади.
Таътилларни тўлаш ҳисоб-китоби. ЎзР Меҳнат кодексининг 133-моддасига биноан барча ходимлар ҳар йили меҳнат таътилига чиқиш ҳуқуқига эга, бу ҳуқуқ мазкур корхонада олти ой узлуксиз ишлашдан сўнг берилади.
Таътил учун тўлов суммаси таътилдан олдинги ишланган ой учун иш ҳақи суммасидан келиб чиқиб ҳисобланади. Таътил учун тўлов суммасини аниқлашда Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 11 мартдаги 133-сон қарори билан тасдиқланган «Ўртача ойлик иш ҳақини ҳисоблаб чиқариш тартиби»нинг 1-бандига мувофиқ ҳисоблаб чиқиладиган ходимиинг ўртача ойлик иш ҳақи асос қилиб олинади. Таътиллар вақтига ҳақ тўлаш, ишдан бўшатиш нафақасини, ишсизлик нафақасини тўлаш учун ўртача ойлик иш ҳақи ҳисоблаб чиқариш кунидаги тарификация бўйича белгиланган иш ҳақи ёки лавозим маошидан келиб чиққан ҳолда уларни ҳисоб-китоб даврида тарификация бўйича белгиланган иш ҳақи ёки лавозим маошидан ошган сумманинг ўн иккидан бирга (олти ой тўлиқ ишлаганларга олтидан бирга; етти ой тўлиқ ишлаганларга еттидан бирга ва ҳоказолар) оширган ҳолда ҳисоблаб чиқарилади. Уларга ишбай асосда ишлаб топилган қўшимча иш ҳақи, мукофотлар, қўшимча тўловлар, иш ҳақи қўшимча ҳақлар ва ижгимоий суғурта бўйича бадаллар ҳисобланадиган бошқа тўловлар киради. Олинган сумма 25,4 (бир йилдаги ойлик иш кунларининг ўртача сони)га бўлинади ва таътил кунлари сонига кўпайтирилади.
Шуни таъкидлаш жоизки, ЎзР Меҳнат кодексига кўра асосий меҳнат таътилининг 15 кун давом этиши белгиланган, лекин ходимлар қўшимча таътилларининг муддати жамоа шартномасида бир неча кун кўпроқ қилиб белгиланиши мумкин. Қонун ҳужжатлари бўйича таътил муддати билан жамоа шартномасида белгиланган таътил муддати учун ҳисобланган суммалар ўртасидаги фарқ ЎзР Солиқ кодексининг 147-моддасига биноан даромад (фойда) солиғи бўйича солиқ солиш базасига киритилиши керак.