Маъруза №1 Кириш. Илмий тадқиқоднинг моҳияти ва асосий тушунчалари

Тажрибанинг учта эҳтимоли мавжуд.

Биринчидан, таҳлилий боғлиқлик назарий жиҳатдан олинган бўлиб, у ўрганилаётган жараённи ўзига хос тарзда белгилайди. Мисол учун,

у = 6е~^5х (5.1)

Бундай ҳолда, ушбу боғлиқликни тасдиқлаш учун эксперимент доираси минимал бўлади, чунки функция экспериментал маълумотлар билан аниқ белгиланади.

Иккинчи ҳолат –назарий йул билан фақат богликликнинг характери аниқланган. Мисол учун,

у = ае~*^х (5.2) Бундай ҳолда, эгри чизиқлар оиласи кўрсатилган. Экспериментал равишда а ва х ни аниқлаш керак. Бундай ҳолда, тажриба ҳажми ошади.

Учинчи ҳолат - назарий жиҳатдан бирон бир боғлиқликни олишнинг имкони йўқ эди. Жараённинг сифат қонуниятлари тўғрисида фақат тахминлар ишлаб чиқилган. Кўп ҳолларда қидирув тажрибаси мақсадга мувофиқдир. Экспериментал ишларнинг ҳажми кескин ошиб бормоқда. Бу эрда экспериментни математик режалаштириш усули ўринли.

Эксперимент тури ҳажми ва меҳнат хажмига сезиларли таъсир қилади. Дала тажрибалари одатда кўп меҳнат талаб қилади.

Экспериментал ишларнинг кўлами аниқлангандан сўнг зарур ўлчов асбоблари рўйхати, материаллар миқдори, ижрочилар рўйхати, жадвал ва харажатлар сметаси тузилади. Режа-дастур илмий раҳбар томонидан кўриб чиқилади, тадқиқот гуруҳида муҳокама қилинади ва белгиланган тартибда тасдиқланади.

Тажриба утказиш энг муҳим ва кўп мехнат талаб қилувчи босқичдир. Экспериментал тадқиқотлар тасдиқланган режа-дастурга ва айниқса экспериментал техникага мувофиқ амалга оширилиши керак. Экспериментни бошлашда улар ниҳоят уни ўтказиш методикасини, тестлар кетма-кетлигини аниқлайдилар.

Мураккаб экспериментда кўпинча кутилган натижа режада кўзда тутилганидан кечроқ олинадиган ҳолатлар юзага келади. Шунинг учун илмий ходим сабр-тоқат, чидамлилик, қатъиятлиликни намоён қилиши ва тажрибани натижаларга эришишгача олиб келиши керак.

Экспериментал ишларда виждонан ишлаш алоҳида аҳамиятга эга; катта бузилишлар хатоликларга олиб келадиган куполлик мумкин эмас. Ушбу талабларнинг бузилиши такрорий экспериментларга олиб келади, бу эса тадқиқотни узайтириб юборади.

Эксперимент ўтказишнинг зарур шарти - бу журнал юритишдир. Журналнинг шакли ихтиерий бўлиши мумкин, аммо у барча омилларни максимал даражада кайд этиши билан ўрганилаётган жараёнга энг макбул жихатдан мос келиши керак.

Журналда илмий тадқиқот иши ва эксперимент мавзуси, ижрочининг фамилияси, экспериментни утказиш вақти ва жойи, атроф-муҳит хусусиятлари, эксперимент объекти ва ўлчов асбоблари тўғрисидаги маълумотлар, кузатувлар натижалари, хамда олинган натижаларни баҳолаш учун бошқа маълумотлар қайд этилади.

Журнал ҳеч қандай тузатишларсиз, аник тўлдирилиши керак. Натижаларнинг битта статистик каторида кушни улчашлардан кескин фаркланувчи натижаларни олинганда, ижрочи барча маълумотларни бузмасдан ёзиши ва ушбу ўлчаш билан боғлиқ ҳолатларни кўрсатиши керак. Бу бузилишнинг сабабларини аниқлашга ва ўлчашни, жараённинг ҳақиқий йўналишига мос келишига ёки хатога йўл қўйилганлиги сифатида, туркумлашга имкон беради.

Ижрочи улчашлар билан бир вақтда натижаларни дастлабки ишлаш ва уларни таҳлиллашни амалга ошириши керак. Бу ерда айникса унинг ижодий қобилиятлари намоён бўлиши керак. Бундай таҳлил тадкикланаётган жараённи назоратлаш, экспериментга тузатиш киритиш, методикани яхшилаш ва тажриба самарадорлигини оширишга имкон беради.

Бунда, иш жойидаги ҳамкасблар билан ва айниқса илмий маслаҳатчи билан маслаҳатлашувлар муҳим аҳамиятга эга. Эксперимент жараёнида техник хавфсизлик бўйича кўрсатмалар талабларига ва ёнғин профилактикасига риоя этиш зарур. Ижрочи иш жойини ташкил эта билиши керак.

Дастлаб, ўлчов натижалари ўрганилган турли масалалар бўйича турли хил хусусиятларга мувофиқ жадвалга киритилади. Шубҳали рақамларга жуда эҳтиёткорлик билан аниклик киритилади. Экспериментал маълумотларни қайта ишлашнинг аниқлиги белгиланади.

Экспериментни таҳлил қилишга алоҳида ўрин берилади - якуний қисм, унинг асосида илмий тадқиқотлар гипотезасини тасдиқлаш тўғрисида хулоса қилинади. Эксперимент таҳлили тадқиқотнинг ижодий қисмидир. Баъзан рақамлар ортидаги жараённинг жисмоний моҳиятини аниқ тасаввур қилиш қийин. Шу сабабли, далилларни, жараённинг сабабларини ва фараз ва экспериментнинг адекватлигини аниқлашни айниқса эҳтиёткорлик билан таққослаш талаб этилади.

Ўлчов ва кузатиш натижаларини қайта ишлашда график тасвирлаш усуллари кенг қўлланилади. График тасвир экспериментлар натижаларини энг кўзга кўринадиган кўринишини беради, ўрганилаётган жараённинг физик моҳиятини яхшироқ тушунишга, ўрганилаётган ўзгарувчиларнинг функционал боғлиқлигининг умумий моҳиятини очиб беришга, функцияларнинг максимал ёки минимал миқдорини аниқлашга имкон беради.

Ўлчашлар (кузатишлар) натижаларини график шаклда тасвирлаш учун, одатда, тўртбурчакли координаталар тизими қўлланилади. График куришдан олдин ўрганилаётган ҳодисанинг йулини (боришини) билиш керак.

Сифат конунияти ва график шакли экспериментаторга назарий тадқиқотлардан тахминан маълум.

Графикдаги нуқталар режа чизиғи билан шундай боғлаш бўлиши керак булади, качонки улар барча экспериментал нуқталарга имкон қадар яқинроқ бўлсин. Агар биз нуқталарни тўғри чизиқли сегментлар билан бирлаштирсак, биз синган эгри чизиқни оламиз. У экспериментал маълумотларга кўра функция ўзгаришини тавсифлайди. Функциялар одатда силлиқдир. Шунинг учун, ўлчов натижаларини график равишда намойиш қилишда, нуқталар ўртасида силлиқ эгри чизиқлар чизилиши керак. Графикнинг кескин эгрилиги ўлчов хатоларига боғлиқ.Тажрибалар натижаларини график кўринишда координата тизимини ёки координатали панжарани танлаш муҳим рол ўйнайди