Маъруза №1 Кириш. Илмий тадқиқоднинг моҳияти ва асосий тушунчалари

Эксперимент методологияси - бу экспериментнинг умумий тузилиши (лойиха), яъни экспериментал тадқиқотларнинг куйилиши ва кетма-кетлиги.

Эксперимент методологияси қуйидаги асосий босқичларни ўз ичига олади:

1) эксперимент режа-дастурини ишлаб чиқиш;

2) ўлчашларни баҳолаш ва эксперимент ўтказиш учун воситаларни танлаш;

3) экспериментни ўтказиш;

4) экспериментал маълумотларни ишлаш ва таҳлил қилиш.

Берилган босқичлар сони анъанавий эксперимент учун тугри булади. Сўнгги вактларда экспериментнинг математик назариясидан кенг фойдаланилмоқда, бу аниқликни кескин ошириш ва экспериментал тадқиқотлар ҳажмини камайтиришга имкон беради.

Бу холда эксперимент методологияси қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: тажриба режа-дастурини ишлаб чиқиш; улчашни баҳолаш ва эксперимент ўтказиш учун воситаларни танлаш; бир вақтнинг ўзида экспериментал тадқиқотлар, олинган маълумотларни ишлаш ва таҳлил қилиш билан экспериментни математик режалаштириш.

Энди экспериментал тадқиқотлар босқичлари ҳақида батафсилроқ тўхталамиз. Дастур режасида тадқиқот мавзусининг номи, ишчи гипотеза, эксперимент услубияти, керакли материаллар руйхати, приборлар, установкалар, тажриба ижрочилари рўйхати, ишларнинг календар режаси ва тажриба утказиш сметаси акс эттирилади.

Катор ҳолларда улар таркибига приборлар, аппаратлар, мосламаларни тайерлаш ва конструкциялаш, уларни услубий текшириш, шунингдек корхоналардаги синов ишлари дастурлари киради.

Режа-дастурнинг асоси эксперимент методикасидир (юқорига қаранг). Дастур режасини тузишнинг энг муҳим босқичларидан бири бу экспериментнинг мақсади ва вазифаларини аниқлашдир. Катъий асосланган вазифалар-бу уларни ҳал этишга катта ҳисса қўшади. Вазифалар сони куп бўлиши керак эмас. Муайян (комплекс бўлмаган) тажриба учун энг мақбул сони 3-4 вазифани ташкил қилади. Катта, комплекс экспериментда улар 8-10 бўлиши мумкин.

Турли омиллар комбинацияларини тўғри танлаш, яъни ўрганилаётган жараёнга таъсир қилувчи асосий ва иккинчи даражали характеристикаларни белгилаш зарур. Дастлаб, жараеннинг хисобланган (назарий) схемалари таҳлилланади. Бунинг асосида барча омиллар туркумланади ва улардан маълум бир тажриба учун ахамияти пасайиб борувчи омиллар катори тузилади. Катта ва кичик омилларни тўғри танлаш тажриба самарадорлигида муҳим рол ўйнайди, чунки эксперимент ушбу омиллар ўртасидаги муносабатларни топишга келтирилади. Асосий ва иккинчи даражали омилларнинг ролини дарҳол аниқлаш қийин бўлган ҳолларда хажми жихатдан катта булмаган қидирув тажрибаси ўтказилади.

Характеристиканинг мухимлик даражасини аниқлашнинг асосий принципи унинг ўрганилаётган жараёндаги ролидир. Бунинг учун жараённи қолган доимийлари билан битта ўзгарувчига қараб ўрганилади. Эксперимент ўтказишнинг ушбу принципи фақат ўзгарувчан хусусиятлар кам бўлган ҳолларда ўзини оқлайди - 1-3. Агар ўзгарувчилар кўп бўлса, кўп омилли таҳлил тамойилини қўллаш мақсадга мувофиқдир.

Ўлчаш воситаларини асослаш - бу кузатувлар ва ўлчовлар учун зарур бўлган асбобларни, асбоб-ускуналарни, машиналарни, аппаратларни ва бошқаларни танлашдир. Ўлчов асбоблари сифатида стандарт воситалар танланиши мумкин, агар йўқ бўлса, мустақил таерланади

Ўлчовлар аниклигини ва хатоликларни белгилаш жуда маъсулиятли қисмдир. Ўлчов усуллари махсус илм-фан - метрология қонунларига асосланган бўлиши керак.

Методикада экспериментни утказиш жараёни батафсил лойихаланади. Дастлаб ўлчов ва кузатув амаллари кетма-кетлиги (навбати) тузилади. Кейин тажрибани ўтказиш учун танланган воситаларни ҳисобга олган ҳолда ҳар бир амал алоҳида-алоҳида тавсифланади. Минимал (илгари ўрнатилган) ўлчовлар сони билан юқори ишончлилик ва белгиланган аниқликни таъминлайдиган амаллар сифатини назорат қилиш усулларига алоҳида эътибор қаратилади. Кузатишлар ва ўлчовлар натижаларини қайд этиш учун журнал шакллари ишлаб чиқилади.

Методиканинг муҳим бўлими булиб экспериментал маълумотларни ишлаш ва таҳлил қилиш усулларини танлаш хисобланади. Маълумотларни ишлаш барча рақамларни тизимлаштириш, туркумлаш, таҳлиллашга келтирилади. Тажриба натижалари ўқишга кулай бўлган ёзув шакллари - жадваллар, графикалар, формулалар, номограммаларда умумлаштирилиши керак, натижада олинган натижаларни тезкор ва бенуқсон таққослаш мумкин булади.

Методикада экспериментал маълумотларни ишлаш ва таҳлил қилишнинг математик усулларига алоҳида эътибор берилиши керак - эмпирик боғлиқликларни ўрнатиш, ўзгарувчан хусусиятлар ўртасидаги муносабатларни яқинлаштириш, мезонларни ва ишонч оралиқларини белгилаш ва ҳк.

Методика ўрнатилгандан сўнг, назарий ишланмалар чуқурлигига, қабул қилинган ўлчов воситаларининг аниқлик даражасига боғлиқ бўлган экспериментал тадқиқотларнинг ҳажми ва мехнатталаблиги топилади. Тадқиқотнинг назарий қисми қанчалик аниқ шаклланган бўлса, эксперимент ҳажми шунчалик кам бўлади.