Ma’ruza №1: Kompleks ishlab chiqarish xarajatlarining taqsimlanishi va qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarish

Mahsulot Jami 
sotish
qiymati
Mahsulot tannarxi
foizi
Jami 
mahsulot
tannarxi
Z-800
40,000 p.b.
70 foiz
28,000 p.b.
Z-900
45,000
70
31,500
XZ-880
50,000
70
35,000
XZ-990
65,000
70
45,500
Jami mahsulot tannarxi
140,000 p.b.
Ushbu jadval ma’lumotlari asosida mahsulot tannarxi foizi asosida jami mahsulot
tannarxi aniqlangandan so‘ng, jami tannarxdan ajralish nuqtaidan keyingi tannarxni ayirib
tashlab qo‘shma tannarxni aniqlaymiz. Mahsulot birligining tannarxi esa jami tannarxni
mahsulot birligiga bo‘lib topamiz. Misol uchun, Z-800 mahsulotda mahsulot birligi tannarxi 7
p.b.ni tashkil etmoqda (28,000 p.b. / 4,000 birlik). Hisob-kitob natijalarini quyidagi jadvalda
umumlashtiramiz.
Farington Industrial Products
Yalpi Foyda Asosida Taqsimlash Metodi bo‘yicha Mahsulot Tannarxi
9.5 -jadval
Mahsulotlar Qo‘shma tannarx
Ajralish 
nuqtasidan
keyingi tannarx
Jami 
mahsulot
tannarxi
Jami
Birlikka
Jami
Birlikka
Jami
Birlikka
Z-800
23,000 p.b. 5.75 p.b. 5,000 p.b. 1.25
p.b.
28,000 p.b. 7.00 p.b.
Z-900
16,500
5.50
15,000
5.00
31,500
10.50
XZ-880
35,000
17.50
-
-
35,000
17.50
XZ-990
15,500
15.50
30,000
30.00
45,500
45.50
Jami
90,000 p.b.  
50,000 p.b.  
140,000 p.b.  
Bu jadvalga qo‘shimcha ravishda shuni kiritish mumkinki, yuqorida ta’kidlaganimizdek
qo‘shma tannarx jami mahsulot tannarxi bilan ajralish nuqtasidan keyingi tannarx o‘rtasidagi
farqqa teng bo‘ladi. Bu hisob-kitoblar natijalarini quyida keltirish mumkin:
Mahsulot Jami 
mahsulot
tannarxi
Ajralish
nuqtasidan keyingi
tannarx
Taqsimlangan
qo‘shma tannarx
Z-800
28,000 p.b.
5,000 p.b.
23,000 p.b.
Z-900
31,500
15,000
16,500
XZ-880
35,000
-
35,000
XZ-990
45,500
30,000
15,500
Jami taqsimlangan qo‘shma tannarx
90,000 p.b.
Ushbu hisob-kitobda aniqlangan taqsimlanmagan qo‘shma tannarx 9.5-jadvaldagi
qo‘shma tannarx ustuniga o‘tkazilgan. Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan qo‘shma tannarx
mahsulot bo‘yicha qo‘shma tannarx summasini mahsulot birligiga bo‘lish orqali topiladi.
Masalan, Z-880 qo‘shma mahsulot bo‘yicha mahsulot birligi qo‘shma tannarxi 5.50 p.b.ni
tashkil etmoqda (16,500 p.b. / 3,000 birlikka).

---

Ushbu usulning afzallik tomoni foydalanish uchun qo‘layligi, umumiy natijadlarni bir
tekisda mahsulot turlariga taqsimlashi bilan belgilanadi. Lekin kamchiligi shundan iboratki
foydalilik darajasi barcha mahsulotlar bo‘yicha bir xilda taqsimlanadi. Xolbuki, amalda hamma
mahsulotning ham foydalilik darajasi bir xil bo‘lavermaydi. Natijada haqiqiy foydalilik
darajasiga ega bo‘lgan mahsulotlarning rentabillik ko‘rsatkichi hisobidan boshqa
mahsulotlarning haqiqiy rentabilligi yuqori bo‘lib ko‘rinishi mumkin.
Ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymati (SSMBQ) asosida
taqsimlash. Bu usulda qo‘shma tannarx har bir mahsulotga ajralish nuqtasida sof sotish mumkin
bo‘lgan qiymat proporsiyasi asosida taqsimlanadi. Sof sotish mumkin bo‘lgan qiymati bu ajralish
nuqtasidagi sotishilishi mumkin bo‘lgan qiymati minus sotish va distributsiya xarajatlari. Ko‘p
qo‘shma mahsulotlar ajralish nuqtasida bozorga tayyor holatga keladi, qaysiki u ajralish
nuqtasida bozor qiymatidan uni tayyor holatga keltirish jarayonlarini chegirish orqali topiladi. 
Bizning misolimizda ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymat quyidagicha
baholangan: