Маъруза. Ҳаво ва тупроқнинг намлиги

Тупроқ сув режимини бошқариш ва яхшилаш тадбирлари. Тупроқда намнинг етарли бўлиши ўсимликлар ҳаётининг асосий омилларидан бири эканлигини биламиз. Тупроқда нам куз ва қиш фаслида тўпланса, баҳор ва ёзда сарфланади. Ўсимликларнинг сувга бўлган талаби уруғ экилгандан токи ҳосил етилгунча ортиб боради, тупроқдаги нам заҳираси эса бу даврда камайиб боради. Қишда тупроқ қатламларида нам кам тўпланса, у ёзда сарфланиб кетиб, экинлар вегетацияси охирига етмай қолади, натижада экинлар ривожланиши сусаяди ва ҳосили камаяди. Агар сув танқислиги кучли ва узоқ муддат бўлса экинлар сувсизликдан нобуд бўлади. Баъзи ерларда ёғинлардан тўпланган намлик экинларга етарли бўлади, бошқа иқлим шароитда эса тупроқ намлиги экинлар учун етмайди. Шунинг учун инсонлар намлик етишмайдиган ерларда экинларни сунъий суғоришлар ёрдамида парвариш қилади.
Тупроқ нами етишмайдиган ерларда нам тўплаш ва сақлаш, нам ортиқча бўлган ботқоқли ерларда тупроқни қуритиш тадбирлари қўлланилади. Жумладан, Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида экинларни суғориш ёрдамида нам билан таъминлаб парвариш қилиш кенг ёйилган.
Суғориш қурғоқчил районларда экинларни сув билан етарлича таъминлашнинг энг ишончли усулидир. Ўсимликнинг ўсув даврида нормал ривожланиши учун табиий намлик етарли бўлмаганида экинларни сунъий йўл билан суғориш керак бўлади. Бунда суғориш нормалари ва муддатлари иқлим ва ер шароитларига, суғориладиган экинлар турларига ва агротехникасига боғлиқ. Суғоришлар сони, муддатлари ва нормалари экинларнинг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилининг шаклланиши учун энг мақбул шароит яратадиган қилиб бошқарилади. Суғоришлар сони экин турига боғлиқ деган фикримизга қуйидаги мисолни келтирамиз. Масалан, бошоқли ғалла экинларини 3 марта: биринчиси-шохланиш, иккинчиси-найчалаш, учинчиси-бошоқ чиқаришдон ола бошлаганда ўтказилади. Маккажўхорини ўсув даврида 5-7 марта суғорилади. Демак, суғоришнинг мақсади - тупроқ намини орттириб, уни ўсимликка етарли ҳолга келтиришдир.
Қурғоқчил районларда қишлоқ хўжалик ўсимликларининг сув билан таъминланишини яхшилашда дала четидаги иҳота ўрмонларининг аҳамияти катта. Улар далалар устида эсаётган шамол тезлигини ва далалар тупроғининг самарасиз буғланишини камайтиради (чунки шамол тезлиги камайганда ернинг буғланиши пасаяди), шамолнинг далалардан қорни учириб кетишига қаршилик кўрсатади ҳамда баҳорда сувнинг юза оқимини камайтиради. Иҳота полосалари (дала четидаги узунасига қаторлаб экилган дарахтзор) қорни очиқ даладагига нисбатан 1,5-3 марта кўп тўплайди, бундай қорлар баҳорда эриб тупроқнинг намини орттиради.
Ўрмон полосалари яқинидаги тупроқда самарали нам заҳираси 100 мм гача ортади, полосалар орасидаги даланинг ўртасида эса самарали нам 50-60 мм гагина ортади.
Пояси баланд бўлиб ўсадиган кулис экинлар, яъни яшил тўсиқлар ҳам қорни сақлаб қолиш ҳисобига намнинг тупроқда кўпроқ тўпланишига ёрдамлашади.
Тупроқ намини тўплаш, сақлаш ва самарали фойдаланишда шудгорлар ва агротехник тадбирларнинг ҳам аҳамияти бор. Тоза шудгорда экин экилмагани учун ўсимликларнинг транспирацияси учун нам сарфланмайди, натижада тупроқда нам тўпланади. Кузги шудгор, баҳорда эрта бороналаш, чопиқ қилинадиган экинлар қатор ораларини юмшатиш тупроқ юзасидан самарасиз буғланишини камайтиради. Экинлардан бўшаган далалар кузда шудгор қилинганда вегетация даврида ҳайдалма қатламда вужудга келган капиллярлар тизимини бузади. Натижада намнинг буғланиши камайиб тупроқда нам яхши сақланади.
Ерни юза юмшатиш яъни бороналашда юза қатлам тупроғи пастки қатламларга нисбатан ғоваклашади, бунда бу қатламлар тупроғининг зичликлари фарқи вужудга келади. Натижада нам ҳайдалма қатламда сақланиб қолади. Ер ҳайдалганда вужудга келган ғовак қатлам намнинг буғланишини камайтиради, ёғин сувлари ва баҳорги юза сувларни яхши шимади. Ғовак юза қатлами намнинг тупроқдан буғланишини 20-30% га камайтиради. Ёнбағирларни, сувнинг юза оқимини камайтириш учун уларни қияликка кўндалангига ҳайдалади. Қияликни кўндалангига ҳайдашда юза сувлар оқими, қиялик бўйлаб ҳайдаш-дагига нисбатан 2-10 марта камаяди ва тупроқдаги самарали нам 30-95% га ортади.
Кейинги йилларда қўлланилаётган чигитни ёруғликка тиниқ, оқ полиэтилен плёнка остига экишда ҳам тупроқнинг намлик режими яхшиланади.
Чунки плёнка остидаги тупроқдан чиққан сув буғларини плёнка қатлами ўтказмайди ва улар яна тупроққа қайтиб тушади. Кечаси ҳарорат пасайганида совиб конденсацияланишида сув томчиларига айланади.
Натижада ҳайдалма қатлам намлиги яхшиланади ва чигитларнинг тезроқ униб чиқиши учун намлик шароити яратилади.