Ma’ruza: elektr dvigatellarning himoyasi reja

 
Kuchlanishni avtomatik rostlash qurilmalari 
Kuchlanishni avtomatik rostlash qurilmalari bir pog‘onali yoki ko‘p pog‘onali bo‘lishi 
mumkin. Kondensator qurilmasi to‘lig’icha ulanadigan (uziladigan) bo‘lsa kuchlanishni 
avtomatik rostlash qurilmasi bir pog‘onali qilib bajariladi. Kondensator qurilmasining ayrim 
batareyalari yoki yakka kondensatorlar ulab uziladigan bo‘lsa kuchlanishni avtomatik rostlash 
qurilmalari ko‘p pog‘onali qilib bajariladi. 
Kuchlanishni avtomatik rostlash qurilmalari kuchlanish bo‘yicha, yuklama toki bo‘yicha, reaktiv 
quvvatning qiymati yoki ishorasi bo‘yicha yoki vaqt bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin.
Kuchlanishi 0,38kVli shinalarda kuchlanishni avtomatik rostlash uchun 35–rasmda ko‘rsatilgan 
bir pog‘onali sxema qo‘llanilishi mumkin. Sxemada kondensator qurilmasini himoya qilish 
elementlari (F1 va F2 saqlagichlar va SF avtomatik viklyuchatel) ko‘rsatilgan. 
35-rasm. Kondensator qurilmasi yordamida kuchlanishni bir pog‘onali rostlash sxemasi. 
Rostlash kuchlanish bo‘yicha amalga oshiriladi, shuning uchun sxemada KV1 maksimal 
kuchlanish relesi va KV2 minimal kuchlanish relesi mavjud. Kuchlanish ortib ketganda KV1 rele 
ishlaydi va KT1 vaqt relesining cho‘lg’amidan tok o‘ta boshlaydi. Maolum vaqtdan keyin KT1 
vaqt relesining kontaktlari uzilib KM kontaktor cho‘lg’amining zanjirini uzadi. Kontaktorning 
asosiy kontaktlari KM.1 ham uzilib kondensator qurilmasini tarmoqdan ajratadi. Tarmoqdagi 
kuchlanish pasayganda KV2 minimal kuchlanish relesi ishlab KT2 vaqt relesini ishga tushiradi. 
Maolum vaqtdan keyin KT2 vaqt relesining kontaktlari ulanib KM kontaktor cho‘lg’amining 
zanjirini ulaydi. Kondensator qurilmasi tarmoqqa ulanadi. Kuchlanishning qisqa vaqtli 
tebranishlarida avtomatikaning ishlashining oldini olish uchun sxemaga hayallash vaqtlari t=15 
sekund bo‘lgan KT1 va KT2 vaqt relelari kiritilgan. 
YUqori kuchlanishli kondensator qurilmasini vaqt bo‘yicha bir pog‘onali boshqarish 
sxemasi 36-rasmda keltirilgan. Elektr soatning RT kontaktlari 

t=15 sekund davomida ulanib Q 
viklyuchatelning holatiga mos ravishda KT1 yoki KT2 vaqt relelaridan birini ulaydi. Agar Q 
viklyuchatel uzilgan bo‘lsa KT1 vaqt relesi ishlab t
1
=9…10 sekunddan keyin viklyuchatelning 
YAC ulash elektromagnitiga taosir qilib uni ulaydi. 

---

36-rasm. Kondensator qurilmasini vaqt bo‘yicha bir pog‘onali boshqarish sxemasi 
Viklyuchatel ulangandan keyin t
2
=t
1
hayallash vaqtiga ega bo‘lgan KT2 vaqt relesi ishga tushadi. 
Ikkala vaqt relelarining umumiy hayallash vaqti elektr soat kontakti RT ning ulangan holatda 
bo‘lish vaqtidan katta bo‘lganligi sababli KT2 vaqt relesi o‘zining kontaktlarini ulab ulgurmaydi. 
Natijada kondensator qurilmasi elektr soat kontaktlarining keyingi marta ulanishigacha 
shinalarga ulangan holatda qoladi. Kondensator 
qurilmasi 
qisqa 
tutashuvlar 
va 
o‘tayuklanishlardan umumiy himoyaga ega. Himoya RT-80 turdagi KAT1 i KAT2 induksion 
relelar yordamida bajarilgan. Kuchlanish ortib ketishidan himoya uchun KV maksimal 
kuchlanish relesi va KT3 vaqt relesi xizmat qiladi. 
 
Elektr tizimilarida va qurilmalarida har xil sabablarga ko‘ra ishdan chiqish (shikastlanish) 
va narmal bo‘lmagan rejimlar sodir bo‘lishi mumkin. SHikastlanish ko‘pchilik hollarda elektr 
tizimlarida tokning ortib ketishi va kuchlanishning pasayishi bilan kuzatiladi. Tokning ortib 
ketishi elektr qurilmalarida o‘tkazgichlarda katta miqdorda issiqlik ajralib chiqishiga sabab 
bo‘ladi. Kuchlanish pasayishi elektr isteomolchilarni normal ish rejimiga taosir qiladi, parallel 
ishlaydigan generatorlarning turg’unligi buziladi. Normal bo‘lmagan ish holatlari esa tokning, 
kuchlanishning yoki chastotaning ruxsat etilgan qiymatlardan og’ishi hisobiga sodir bo‘ladi. 
Kuchlanish yoki chastotani pasayishi isteomolchilarni normal ish rejimini buzadigan energetik 
tizimlarning turgunligiga taosir qiladi. Kuchlanish yoki tokni ortib ketishi qurilma va elektr 
uzatish liniyalarini ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. SHuning uchun elektr tizimlarida 
normal ish rejimini taominlash uchun tarmoqning ishdan chiqqan joyini tez aniqlash va uni 
boshqa qismlardan ajratish kerak.

---

Rele himoyasi elektr tizimlarda asosiy avtomatika hisoblanadi. Rele himoyasi qurilmalari 
elektr tizimining shikastlangan qismini yoki elementini aniqlaydi va uni boshqa ishdan 
chiqmagan qismlaridan ajratadi, shuningdek agar elektr tizimlarida normal rejimdan og’ish 
bo‘lsa uni bartaraf qilish choralarini ko‘radi yoki signal beradi. 
Elektr tizimlarida shikastlanishlar ko‘pchilik hollarda qisqa tutashuv natijasida yuzaga 
keladi. Qisqa tutashuvdan himoyalarga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: 
a) tanlash. Tanlash deb rele himoyasining shikastlangan elementini to‘g’ri aniqlash va 
faqat uni elektr tarmog’ining shikastlanmagan qismidan ajratish (uzish) xususiyatiga aytiladi.
SHikastlangan elementni tanlab uzishga misol K.2-rasmda keltirilgan. Qisqa tutashuv K1 
nuqtada bo‘lganda shikastlangan W3 liniya K1 nuqtaga eng yaqin bo‘lgan Q6 viklyuchatel 
yordamidida uziladi. Elektr tarmog’ining shikastlanmagan qismi normal ishlashda davom etadi.
Agar rele himoyalari tanlash xususiyatiga ega bo‘lmasa Q
1
viklyuchatelning uzilish extimoli 
ham bo‘lar edi. Bunda I
1
va I
2
isteomolchilarning ham elektr ta’minotida uzilish yuzaga 
keladi. Agar qisqa tutashuv K
2
nuqtada sodir bo‘lsa rele himoyasi unga eng yaqin bo‘lgan Q
2
va 
Q
3
viklyuchatellarni uzish uchun signal berishi kerak. Hatijada elektr ta’minotida uzilish 
bo‘lmaydi va hamma isteomolchilar normal ishlaydi. Qisqa tutashuv K3 yoki K4 nuqtada 
bo‘lganda faqat Q7 viklyuchatel uzilishi kerak. Agar rele himoyasi o‘zining ishlash prinsipiga 
asosan himoyalanayotgan elementda shikastlanish bo‘lgandagina ishlaydigan bo‘lsa bunday 
himoya absolyut tanlashga ega bo‘lgan himoya deb ataladi. O‘zidan keyingi elementda 
shikastlanish bo‘lib uning himoyasi yoki viklyuchateli ishlamay qolganda rezerv himoya 
sifatida ishlashi mumkin bo‘lgan himoyaga nisbiy tanlashga ega bo‘lgan himoya deb ataladi.
Masalan K3 nuqtada qisqa tutashuv bo‘lib Q
7
viklyuchatel ishlamay qolsa Q
1
viklyuchatel
uzilishi kerak, yaoni Q
1
viklyuchatelga ta’sir qiluvchi himoya nisbiy tanlashga ega bo‘lgan 
himoya bo‘lishi kerak;