Маърузалар матни гулистон – 2013


Изовалентли ва гетеровалентли изоморфизм


Download 0.7 Mb.
bet19/27
Sana18.06.2023
Hajmi0.7 Mb.
#1574434
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   27
Bog'liq
portal.guldu.uz-Kristal kimyo

3. Изовалентли ва гетеровалентли изоморфизм. Изовалентли изоморфизм. Кристалл фазовий панжарасида бир хил валентли ионлар ызаро ырин алмаштириш хусуcиятига изовалентли изоморфизм дейилади.
А.Е. Ферсман ва В.М. Гольдшмидтлар фикрича, бир хил валентли элементлар ызаро муайян изоморф аралашма щосил =илиш учун уларнинг ионлари радиуслари =ийматларининг бир—бирига нисбатан фар=и 15% дан орти= былмаслиги керак.
Бундан таш=ари бу элементларнинг щусусиятлари бир-бирига я=ин былиши шарт. Шундагина улар изоморф аралашмалар щосил =илишлари мумкин.
Масалан, Mg+2—0,74A, Fe2+--0,80A, Ni+2--0,80А, Ni+2--0,75А, Zn+2--0,83А, Mn+2--0,91А ыэаро изовалентли изоморф аралашма бераолади. Чунки уларнинг ион радиуслари ва кимёвий щусусиятлари бир—бирга я=ин ёки былмаса молибденитни олайлик.
Унинг таркиби молибден билан олтингугуртдан иборат былиб, формуласи MoS2 шаклида ёзилишига =арамасдан унинг таркибида оз ми=дорда Re, Se, Те, Pb, Pt, Pd лар учрайди. Уларнинг иштироки молибденитнинг ички тузилишини бузмайди.
Молибденнинг бир =исми Re, Pt, Pb, Pdлар билан ырин алмашади, олтингугуртнинг бир =исми Sе, Tелар билан ырин алмашади. Бундай мисолларни кып келтириш мумкин.
Шуни таъкидлаб ытиш жоизки, назария быйича идеал изовалентли изоморфизмли элементлар ырин алмашганда кристалл ички тузилиши яхлитлиги, элементар шуъбалap хажми. ундаги конлар сони бирдек, ызгармасдан =олиши керак.
Афсуски ща=и=ий (реал) кристаллар ички тузилишида доимо бундай былавермайди. Ю=орида фикр =илинганидек элементлар ырин алмашганда щар хил деформациялар, дефектлар содир былади.
Гетеровалентли изоморфизм. Кристалл (минералл) фазовий панжарасида щар хил валентли ионлар ызаро ырин алмашиш хусусиятига гетровалентли (щар хил валентли) изоморфизм деб аталади.
Бу типдаги изоморф аралашмаларда щар хил валентли элементларнинг =атнашганлиги учун уларнинг умумий валентликлари ошиб ёки, камайиб кетиши мумкин. Бундай щолларда изоморф аралаашмада иштирик этаётган элементлар валентликлари нисбатан бир—бирига тенглашиши керак.
Валентликларни тенглаш учун =ышимча ионлар даркор былади. Масалан биотитда щар хил валентликдаги Li1Мg2 билан ырин алмаштириш керак.
Гетеровалентли изоморфизмда щам зарядлар мувозанатлигидан таш=ари бир — бири билан ырин алмашинувчи катионлар ва анионлар радиуслари щам бир — бирига я=инро= былиши шapт.
Л.Е. Ферсманнинг фикри быйича кыпинча В.И. Менделеев жадвалининг диагонали быйлаб жойлашган кимёвий элементлар гетеровалентлик изоморфизм аралашмалари щoсил =илади.
Масалан, (ангстрем бирлигида): Li1 0,68  Mg2  0,70  Sr3 ~ 0,830)  Zr4—0,82А - биринчи =атор; Na1- 0,98  Са2 - 1,04  Y3 - 0,97 - иккинчи =атор: К1-1,33  Sr2 - l,20  Zn3 - учинчи =атор; Rb1-1,49  Ва2- 1,38- тыртинчи =атор.
Диагонал йыналишда жойлашган элементларнинг ионлари радиуси, ю=оридан пастга =араб 6—10% ортиб бориши билам бир =аторда уларнинг валентликлари щам ортиб боради. Бундай йыналишли изоморф =аторларига =утублашган (полярний) изоморфизм деб юритилади. Масалан.
Be1Аl3Ti4Nb5 , Mo6Re7.
Диагоналлар ощирида элементлар вертикал йыналиши быйича изовалентли изоморфизм аралашма беради. Масалан; Мо6+- W6, Nb5  Ta5+, Zn4  Hg4 ва щоказо. В.М. Гольдшмидт фикри быйича радиуси кичкина былган ион, радиуси катта былган ионларга нисбатан кристалл фазовий панжарасига осонро= жойлашади.
Масалан, Na+0,98А, КСl бирикмаси (сильвин) фазовий панжарасига осонро= жойлашиши мумкин. Чунки калийнинг ионлари радиуси —1,33А тенг. Аксинча калий NaCl фазовий панжарасига жойлашиши =ийинро=. Бунга щам =утублашган изоморфизм дейилади. Ща=и=ий кристалларда бундай изоморфизмда четлашишлар щам кузатилади. Табиий шароитда кыпгина бирикмалар ызаро узлуксиз изоморф аралашма щосил =илиш мумкин. Масалан, дала шпати гурущига таълу=ли благиоклазларни олайлик.
Плагиоклазлар иккита минерал альбит Nа(А1Si3О8) ызаро чексиз изоморф аралашмасидан иборат. Альбитдан анортитга ытиш Na1Si4 атомлар гурущи билан Ca2, Al3 атомлар гурущининг гетеровалентли изоморфизм аралашма бориши асосида келади. Бу атомлар валентликларнинг фар=ларини хромний ва алюминий тылдириб туради. Ю=орида келтирилган ашёвий далилларнн умумлаштириб щулоса чи=арадиган былсак. Унда бирикмалар изоморф аралашмалар щосил =илиши учун бу бирикмаларда =уйидаги хусусиятлар мавжуд былиши керак.
1. Изоморф формулалари ва унда иштирок этаётган бирикмаларнинг таркибий формулалари ва унда иштирок =илаётган элементларнинг кимёвий хусусиятлари ызаро бо\ланиш турлари ва ионлар радиуслари бир-бирига я=ин былиши шарт.
2. Аралашмада =атнашаётган кристлларнинг фазовий панжара элементар шуъбалари параметрлари бир-бирига я=ин.

Download 0.7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling