Matematika va miqdoriy usullar

2. Ba’zi-bir matematik belgilar 

---

5 
1) Mantiqiy belgilar: 

– har qanday, ixtiyoriy; 

– mavjud, topiladi; 

– va; 

– yoki; 

– inkor; 

– kelib chiqadi; 

– zarur va yetarli, teng kuchli; 

– ayniyat, aynan teng; 
2) To‘plamlarga xos belgilar: 

– birlashma; 

– kesishma; \ – ayirma; 
S – to‘ldirvchi; 

– qism to‘plam; 

(

) – tegishli (tegishli emas); 

– bo‘sh to‘plam.
 
3. Matematika asoslari 
Endi sizlarga biz ushbu kurs davomida ko‘p foydalaniladigan matematikaning ba’zi-bir 
tushunchalarini keltirib o‘tamiz. 
 
1) Foizlar. 
Odatda birlamchi ma’lumotlarni jamlash orqali o‘rganilayotgan iqtisodiy holatning vaqtning 
aniq-bir davri va holatidagi hajmi (o‘lchami)ni xarakterlovchi umumlashgan absolyut 
ko‘rsatkichlar olinadi. Masalan, 2021 yilning yanvar oyi oxirida O‘zbekistondagi ishsizlar soni 1,2 
mln. kishini tashkil etdi, yoki Amerikaning yalpi ichki mahsuloti 2020 yilda 21,67 trln. dollarni 
tashkil etdi va .... . 
Tizimning nisbiy ko‘rsatkichlari esa unga mos o‘rganilayotgan miqdorlarning tarkibini 
xarakterlab, shu miqdorlar har-bir qismining ularning umumiy hajmning qanday qismi (yoki 
umumiy hajmga nisbatan solishtirma og‘irligi)ni tashkil etishini xarakterlaydi (masalan, do‘kon har-
bir bo‘limi savdosi hajmining umumiy do‘kon savdosi hajmiga nisbati). Nisbiy ko‘rsatkich odatda 
qaralayotgan miqdor qismini umumiy miqdorga bo‘lish orqali topiladi. 
Tizimning nisbiy ko‘rsatkichlari ulushlarda (tegishli miqdor bir-birlik deb qaraladi) yoki 
foizlarda (miqdor 100%) ifodalanadi. 
Ma’lumki, biror miqdorning 1 % uning 100 dan 1 ulushini bildiradi. % larni hisoblashlarda 
proporsiyadan foydalanish qulay hisoblanadi. Masalan. 3 000 so‘mning 19% ni quyidagi
proporsiya orqali topish qulay. 
19%
19%
57
3
0,57
100%
3
100%
100
x
x
   


, 
va demak x=0,57 ekan. 
Yuqoridagi nisbiy ko‘rsatkichlarning biridan ikkinchisiga o‘tish juda oson. Masalan, 30% 
ulushlarda 30/100 = 0,3 kabi ifodalanadi.
Kasrlardan % o‘tish uchun uni 100 ga ko‘paytirish kifoya. Masalan, 0,65 foizlarda 0, 65 x 
100 = 65%, 3/4 kasr esa 3/4 x 100 = 75% ifodalanadi. 

---

6 
2-misol. Ishchining ish haqi 400 funt sterling bo‘lib, uning 20% soliqlarni to‘lashga ketadi. 
Demak jami to‘langan soliq miqdorini topish uchun 400 ning 20% ni topamiz: