Materialshunoslik indd

σ
c 
= σ / pg
bu yerda, 
σ – material mustahkamligi (kg/mm
2
), p – zichligi 
(g/sm
3
) er kin tushish tezlanishi (g=9,8 kg/m
2
).
Solishtirma bikirlik quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
g
E
c
⋅
=
ρ
γ
/
Bu yerda, E – Yung moduli.
Teхnologik talablar (materialning teхnologikligi) detallarni va 
konstruksiyalarni tayyorlashda zaruriy хossalarni ta’minlagan holda 
eng kam mehnat hajmini ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi.
Barcha metallar va qotishmalar qattiq holatda bo‘ladi, ya’ni 
ma’lum haroratgacha u qattiq holatda bo‘lib o‘z shakl va o‘lchamlarini 
saqlaydi. Bu haroratdan o‘tgach u yumshaydi va suyuq holatga o‘tadi. 
Kristallik jismlar zarrachalarining (atomlarining) fazoda tartibli 
joylashganligi bilan ifodalanadi. Kristallik panjara bu tasavvur qilina-
digan fazoviy panjara bo‘lib, uning tugunlarida zarrachalar (atomlar, 
ionlar) joylashgan bo‘ladi (2.1-rasm).
2.1-rasm. Kristallik
panjara sхemasi.
Elementar yacheyka

---

21
Metall va qotishmalar kristall jismlar bo‘lib, ularda musbat ion-
lar kristall panjaralar hosil qiladi. Amorf jismlarda (shisha, yog‘och, 
chinni) atomlar tartibsiz joylashgan bo‘lib, kristall panjara hosil qil-
maydi. Elementar 
katakcha- eng kam atomlar sonli hajm elementi. 
Buni ko‘p marta taхlab fazoda bor kristalni ko‘rish mumkin. 
Metallar uchun asosan eng ko‘p tarqalgani 3 хil
4
:
–Hajmi markazlashgan kub (HMK) panjara, bunday kristall 
panjarada 9ta atom bo‘lib, ularning 8tasi kub katakchaning burchak-
lari uchida, bittasi kub markazida joylashadi. Bunday kristall panjara 
alfa-temir, xrom, vanadiy, volfram, molibden, litiy, tantal, qalay va 
boshqa metallar uchun xosdir.
–Yoqlari markazlashgan kub (YOMK) panjara, bunday panjara-
da 14 ta atom bo‘lib, ularning 8 tasi kub katakchasining burchaklari 
uchida, 6 tasi yon tomonlarning markazida yotadi. Bunday kristall 
panjara gamma­temir, aluminiy, mis, nikel, kobalt, qo‘rg‘oshin, ku-
mush, oltinda uchraydi (2.3­rasm).
– Geksagonal panjara, bunday kristall panjarada 17 ta atom bo‘lib, 
ularning 12 tasi 6 yoqli prizmaning burchaklari uchida, 2 tasi priz-
maning ustki va ostki yoqlari markazlarida, 3 tasi prizmaning o‘rta 
qismida joylashadi(2.4­rasm). Bunday kristall panjara magniy, ko-
balt, titan, berilliy kabi elementlar uchun xosdir.