Matn tilshunosligi

TOVUSHLAR UYG'UNLIGI ALLETERATSIYA

Yilda fonologiya, unli uyg'unlik bu o'zlashtiruvchi so'z unlilarining bir sinf vakillari bo'lishi kerak bo'lgan jarayon (shu tariqa "uyg'unlikda"). Unlilar uyg'unligi bo'lgan tillarda unli tovushlarni bir-biriga yaqinlashishi mumkin bo'lgan cheklovlar mavjud. Ovoz uyg'unligi ko'pchilikda uchraydi aglutinativ tillar. Qo'shimchalar va prefikslar odatda unlilar kelishuvi qoidalariga amal qiladi.

Shuningdek qarang: Germancha umlaut, I-mutatsiya va Metafoniya
Atama unli uyg'unlik ikki xil ma'noda ishlatiladi.
Birinchi ma'noda, u unli tovushlarni uzoq masofaga assimilyatsiya qilish jarayonining har qanday turiga ham tegishli progressiv yoki regressiv. Ushbu ma'noda ishlatilganda, atama unli uyg'unlik atamasi bilan sinonim hisoblanadi metafoniya.
Ikkinchi ma'noda, unli uyg'unlik faqat tegishli progressiv unli uyg'unlik (boshidan oxirigacha). Uchun regressivuyg'unlik, atama umlaut ishlatilgan. Shu ma'noda, metafoniya esa umumiy atama unli uyg'unlik va umlaut ikkalasi ham metafoniyaning kichik turlari. Atama umlaut turiga murojaat qilish uchun boshqa ma'noda ham ishlatiladi unli gradation. Ushbu maqolada progressiv va regressiv uyg'unlik uchun "unlilar uyg'unligi" ishlatiladi.
"Uzoq masofa"
Uyg'unlik jarayonlari "uzoq masofa" bo'lib, assimilyatsiya aralashuv bilan ajralib turadigan tovushlarni o'z ichiga oladi segmentlar (odatda undosh segmentlar). Boshqa so'zlar bilan aytganda, Garmoniya bo'lgan tovushlarning assimilyatsiya qilinishini anglatadi emas bir-biriga qo'shni. Masalan, so'z boshidagi unli so'z oxiridagi unlidagi assimilyatsiyani boshlashi mumkin. Assimilyatsiya butun tilda ko'plab tillarda uchraydi. Bu quyidagi diagrammada sxematik tarzda ko'rsatilgan:
NASRIY MATNLARDAN TANLAB ULARDA SINTAKTIK FIGURALARDAN FOYDALANISH
Inson til vositasida fikr bayon qiladi va boshqalarning fikrini anglaydi. Til jamiyat a`zolari uchun umumiy bo’lib, barchaga barobar xizmat qiladi. Insonning til orqali fikr va his-tuygu’larni ifodalashi til va tafakkurning bir-biri bilan bog’liq ekanligini kursatadi. Buni doxiy +.Marks: «Til fikrining bevosita voke bulishidir» deb to’g’ri baholaydi. So’zlar turli predmetlarni, belgi va harakatlarni ataydi (kitob, qalam, qizil, keldi, ketdi, yozdi); ayrimlari esa ishora qiladi (u shuncha, Shunday); ba`zilari esa gapda so’zlarni aloqaga kiritadi yoki so’zlovchining turlicha munosabatlarini ifodalaydi (va, lekin, fakat, uchun, albatta); Lekin bular vositasida insonlar hali bir-birining nima demoqchi ekanligini tushunmaydi, boshqacha qilib aytganda, O’z fikrini anglata olmaydi. Fikrni bayon qilish esa faqat gap orqali bo’ladi. Gap so’zlarning birikishidan, ba`zan bir so’zdan tuziladi. Demak, aloqa-aralashuvda asosiy rolni gap o’ynaydi. So’zlar ma`no bildirsa, gaplar fikr ifodalaydi.
Til materiallaridan foydalanib tuzilgan bir gap mazmun jihatdan, ta`sir doirasiga ko’ra turlicha bo’lishi mumkin. Chog’ishtiring: Bu voqeani xamma biladi-Bu voqeani kim bilmaydi? Ikkinchi gapda fikr kuchli va hayajonli ifodalangan. Qizlar keldi-Sening xotirangni unutmas aslo, Mening yuraklarim O’rta Osiyo. (V.Inber.) Keyingi gapdagi yurak so’ziga qo’shilgan –lar qo’shimchasi ma`noni kuchaytirish uchun xizmat qilgan va hokazo. Ko’rinadiki, til hodisalarining funkciyalari turlicha: nominativ (atash), kommunikativ (xabar qilish, darak), ekspressiv-emotiv (ifodalilik, hayajon, to’lqinlanish). Tilning asosiy funkciyasi-kommunikaciyadir. emocional-ekspressivlik unga qo’shimcha, yordamchi axborot bo’lib, bu stilistikada tekshiriladi. Stilistika fikr va emociyalarni bildirishda tilning turli vositalaridan saylab foydalanish yo’llarini o’rgatadi. Demak, stil fikr va xodisalarni shunga mos vositalar orqali ifodalash yo’lidir. Stilistika so’zi yunoncha stylos (uchi o’tkir qilingan tuyoqcha) so’zidan yasalgan. Grek mirzo (hattot)lari shu stilos-maxsus tayoqcha bilan sirti mum bilan qoplangan taxtachalarga xat yozganlar. Bu tayoqcha ma`qul bo’lmagan ifodalarni o’chirib, yangisini-yaxshisini yozish imkonini bergan.