Mavzu № Bolalar psixologiyasi: nazariya va amaliyot. Bolalar psixologiyasi fanining metodlari Reja

N
i
xi
1
12
12
)
(
2
1





N
i
x
xi
2
6
12
1
1






N
i
xi
N
x
4
.
2
5
12
)
(
)
1
(
1
2
1
2








N
i
i
x
x
N


---

Dispersiya quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
2
1
2
)
(
)
1
(
1






N
i
x
xi
N

Bunda 


x
variatsion qatorning o’rtacha arifmetik qiymati 
i
x
- har 1 alohida variantning ifodasi 
N – variatsion qatordagi variantlar miqdori 
O’rtacha kvadrat og’ish dispersiyadan kvadrat ildiz chiqarish orqali 
aniqlanadigan va 

(sigma) bilan belgilanadi, u quyidagicha hisoblanaldi: 
2



Ilmiy taxminni statistik tekshirish. 
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda matematik statistikani qo’llashning muhim 
tomonlaridan biri olingan natijalar statistik miqdorini aniqlash.
Masalan, tadqiqotchi o’zining tadqiqotida guruhiy faoliyat samardorligini 
guruh rivojlanish darajasiga bog’liqligini o’rganmoqchi deylik. 2 ta guruh – 
yuqori rivojlanish darajasi va past rivojlanish darajasiga ega bo’lgan guruhlarda 
olingan 2 turdagi o’lchovlar arifmetik qiymatni topishi mumkin. 
3-jadval 
Yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan 
guruh 
Yuqori rivojlanish darajasiga ega 
bo’lgan guruh 
Faoliyat 
samaradorligi 
ball hisobida 
(
)
1
i
x
x


(
)
1
i
x
x


2
Faoliyat 
samaradorligi 
ball hisobida 
(
)
1
x
x
i


(
)
1
x
x
i


2
5 
6 
7 
10 
6 
8 
7 
-2 
1 
0 
-3 
1 
-1 
0 
4 
1 
0 
9 
1 
1 
0 
6 
3 
4 
5 
5 
3 
2 
-2 
1 
0 
-1 
-1 
1 
2 
4 
1 
0 
1 
1 
1 
4 

---

7
1


x
16
)
(
2
1
1





N
i
i
x
x
4
2

x
12
)
(
2
1
2





N
i
i
x
x
67
.
2
2
1


63
.
1
1


2
2
2


41
.
1
2


)
1
(
1
2
1


N

; 
67
.
2
6
16
)
(
2
1
1







i
N
i
x
x
; 
63
.
1
67
.
2
2
2
1





; 
2
6
12
2
2



; 
.
41
.
1
2
2
2




1
x
va 
2

x
lar o’rtasida farq borligini, ya’ni guruh rivojlanish darajasi bilan guruhiy 
faoliyat o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqlash uchun tadqiqotchi 

1
x
-
2

x
o’rtasidagi farqning statistik ishonchliligini topishi lozim. Buning uchun 
Stьyudentning t kriteriysidan foydalaniladi. 
2
2
2
1
2
1
m
m
x
x
t





Bu yerda 

1
x
va 
2

x
- o’rtacha arifmetik qiymati; 
1
m
va 
2
m
- o’rtacha xato qiymati bo’lib, u quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi: 
N
m


Bizning misolda 1-qator uchun xato quyidagiga teng : 
62
.
0
7
63
.
1
1
1



N
m

; 
2-qator uchun 
69
.
3
53
.
0
62
.
0
4
7
2
2
2
2
2
1
2
1








m
m
x
x
t
SHundan keyin, tadqiqotchi maxsus jadval orqali ishonchlilik darajasinii 
aniqlaydi. Psixologiya bo’yicha qilinadigan ishlarda asosan 5 foizli (r=0.05), 1 foizli 
(r=0.01) va mingdan bir foizli (r=0.001) ishonchlilik darajasi qo’llaniladi. Agar t – 
kriteriya miqdori masalan, 5 foizli ishonchlik darajasiga teng yoki undan kichik 
bo’lsa, o’rtacha qiymatlar o’rtachasi topilgan farq tasodifiy, ya’ni 100 tadan 5 

---

holatga to’g’ri keladi (p
)
05
.
0

. Agar p
05
.
0

(ya’ni tasodifiylik farq 5 foizdan 
katta) bo’lsa, farq unchalik katta emas. Ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, 
t-ko’rsatkichning miqdori shunchalik ahamiyatli bo’ladi. 
Spirmen korrelyatsiya koeffitsenti: 
)
1
(
6
1
2
2




n
n
d
÷
s
r
s
-korrelyatsiya koeffitsenti; 
d-taqqoslanayotgan ob’ekt o’rni (rang) o’rtasidagi farq; 
n-taqqoslanayotgan juftlik miqdori 
Korrelyatsiya koeffitsenti miqdori -1 dan +1 gacha oraliq chegaralaridan chetga 
chiqmaydi. 
Agar korrelyatsiya koeffitsenti +1ga yaqin bo’lsa, o’zgaruvchilar o’rtacha 
mustahkam to’g’ri aloqa mavjudligini bildiradi. Agar korrelyatsiya koeffitsenti 
-1 ga yaqin bo’lsa, o’zgaruvchilar o’rtasida teskari aloqa borligidan dalolat 
beradi. Agar korrelyatsiya koeffitsent 0 bo’lsa, aloqa mavjud emas. 
Olingan miqdorning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Stьyudentning 
t- kriteriysidan foydaliniladi: 
2
1
2
÷
Ò
÷
t



t - stьyudentning korrelyatsiya koeffitsenti ko’rsatkichi 
r - korrelyatsiya koeffitsenti miqdori 
N – tanlovlar hajmi 
Korrelyatsiya (rang bo’yicha) koeffitsentini hisoblanish. 
Masalan, 2 ta ekspert 1 ta o’quvchini 8 sifat bo’yicha baholaydilar: 
1.Qattiqqo’llik. 
2.Qat’iylik. 
3.Jahldorlik. 
4.Ma’suliyatsiz. 
5.Ochiq ko’ngil. 
6. To’g’ri so’zlik. 
7. Aqllilik. 
8. G’ayratlilik. 
Bunda shu 8 xil sifat o’rinlarga joylashtirib chiqiladi. 1-o’rinda o’quvchida eng 
ko’p namoyon bo’ladigan sifat, 8-o’rinda eng kam namoyon bo’ladigan sifat 
joylashtiriladi. Natijalar 5-jadvalda keltirilgan. 
Spirmen formulasidan foydalaniladi: 
)
1
(
6
1
2
2




n
n
d
÷
s
5-jadval 
Qatorga 
joylashtirish 
uchun ekspertlarga taklif 
qilingan sifatlar ro’yxati 
Joylashtirilgan sifatlar qatori 
O’rinlar 
(ranglar) 
o’rtasidagi 
farq 

---

1-ekspert 
2-ekspert 
d 
d
2
G’ayratlilik
Qattiqqo’llik 
Qat’iylik 
Jahldorlik 
Ma’suliyatlini 
his 
qilmaslik 
Ochiq ko’ngillilik 
To’g’riso’zlik 
Aqllilik 
1 
5 
6 
8 
7 
3 
4 
2 
2 
7 
3 
6 
8 
4 
5 
1 
-1 
-2 
3 
2 
-1 
1 
-1 
1 
1 
4 
9 
4 
1 
1 
1 
1 
74
.
0
504
22
6
1
)
1
8
(
8
22
6
1
2








s
÷
Stьyudent t-ko’rsatkichidan foydalanib, ishonchlilik darajasini aniqlaymiz. 
71
.
2
67
.
0
81
.
1
74
.
0
1
2
8
74
.
0
1
2
2
2










÷
N
÷
t
Qo’lga kiritilgan miqdor, ya’ni ch
s
- 0.74
2 ekspert baholari o’rtacha yuqori darajadagi to’g’ri aloqa mavjudligidan dalolat 
beradi. Bu esa bizga baholanayotgan o’quvchilarga berilgan (baholar) 
xarakteristikalarning ob’ektivligidan hamda ekspertlar baho ko’rsatkichlarining 
umumiyligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. 
SHunday qilib, yuqorida keltirilgan matematik-statistik metodlar (yordamida 
psixologik tadqiqot natijalari qayta ishlanadi. 
Barcha boshqa psixologiyaning tarmoqlari singari yosh psixologiyasi va 
pedagogik psixologiya ham o’z tadqiqot metodlariga ega.
Psixologiyada tekshiriladigan psixik hayot hodisalari juda xilma-xil va murakkab 
hodisalardir. Bu hodisalar qanday metodlar bilan, ya’ni qaysi yo‘llar bilan, qanday 
usullar bilan tekshiriladi, degan savol tug‘iladi. Psixologiyada chinakam ilmiy 
bilimga ega bo‘lmoq uchun psixikani tekshirish metodlarini bilish va shu 
metodlardan foydalana bilish kerak.Har bir pedagog kishilar psixikasini tekshirish 
uchun loaqal eng oddiy 
usullarni bilishi lozim.Har bir fan kabi psixologiya ham psixik (ruhiy) hayot 
hodisalarini chinakamiga ilmiy asosda bilib olish uchun quyidagi talablarga amal 
qilingan lozim: Tekshiriladigan har bir psixik hodisaga boshqa hodisalar bilan 

---

bog‘langan deb qaralishi zarur. Masalan, psixik hodisani uning nervfiziologik 
asosdan ajratib o‘rganish yaramaydi, xotirani tafakkur, diqqat va umuman shaxsdan 
ajratib o‘rganish yaramaydi va hokazo. 
Har bir psixik hodisa va umuman shaxs vujudga kelish, taraqqiy etish va o‘zgarish 
jarayonida ko‘zdan kechirilishi zarur. Shuning uchun, masalan, bolalar va o‘smirlar 
psixikasining taraqqiyot qonunlarini 
bilmasdan turib, voyaga yetgan odam psixikasini yetarlicha yaxshi bilib bo‘lmaydi. 
Psixik hayot hodisalarini ularni taraqqiyot jarayonida o‘rganganda miqdor 
o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishini va bir sifat holatining ikkinchi sifat 
holatiga o‘tishini ko‘zdan kechirmoq kerak. Masalan, odam psixikasining taraqqiy 
etishini o‘rgana turib, bilim olish va to‘plash jarayonida odamning bilish 
qobiliyatlari: xotirasi, tafakkuri va nutqi, mushohadakorligi sifat jihatidan 
o‘zgarishni ko‘rsatib bersa bo‘ladi. Odam ongi uning tarixiy taraqqiyotida 
shakllanadi. Hozirgi mustaqillik sharoitida milliy ongning shakllanishiga taalluqli 
umumiy ilmiy qonuniyatlarni izlash, yangicha tafakkur qilingan va dunyoqarashni 
shakllantirish milliy mafkura va milliy g‘oyaning shakllanishiga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi.Odamning tevarak-atrofdagi voqelikni bilishi kuzatishdan, tajribadan 
boshlanadi. Shu sababli, ilmiy psixologiya ham o‘z mavzuini o‘rganishni tajribadan, 
psixik hayot faktlarini aniqlash, tasvir etish va tahlil qilingandan boshlashi lozim. 
So‘ngra, aniqlangan va tahlil qilingan faktlar asosida,psixik hayot qonuniyatlarini 
ochib, tegishli nazariy va amaliy xulosalar chiqarilishi lozim. 
Har bir fandagi kabi psixologiyada ham tajriba, kuzatish va eksperiment shaklida 
qo‘llaniladi.