mavzu / soat / juftlik Estetik tuyg’uning rivoji – tarbiyaning muhim tarkibiy qismi sifatida

2. Islom madaniyatida estetik qarashlar. Our‘oni Karim va hadisi shariflar Islom madaniyati va estetikasining manbaidir. Bu davrda dunyoviy ilm-fan ilohiyot bilan bog‘liq holda o‘qitilib, tavhid – Allohni bilish, uning sifatlarini anglash, ya‘ni: ―Alloh go‘zal, u yaratgan narsalar ham go‘zaI, u go‘zalikni yoqtiradi, shu bois komil insonning xatti-harakatlari ham go‘zal bo‘lishi, inson go‘zallikka go‘zallik bilan javob berishi kerak‖, degan fikr mavjud edi.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy «AI-adab al-mufrad» («Odoh durdonalari») asarida inson xulqi go‘zalligi haqida bunday hadislarni keltirgan: Rasululloh: «Yaxshilik – axloqning chiroyli bolishi, gunoh esa ko‘nglingda g‘ashlik paydo boladigan (nojo‘ya) ishni qilishdadir. Uni odamlar bilib qolishini xohlamaydigan bo‘lsang, mana shu ishni qilmog‘ing gunohdir», dedilar. Yana bir hadisda ko‘ngil shodligi, yaxshilik va yomonlik haqida, boylik bilan maqtanmaslik xususida bunday deyiladi: «Rasululloh: «Boylik yomonliklardan saqlanadigan odamlar uchun zararsizdir. Mana shunday kishilar uchun tani sog‘lik boylikdan ham yaxshiroqdir va ko‘ngil shodligi (Allohga shukrona aytiladigan ne‘matlardan biri)dir».
«Odob durdonalari»da axloqiy go‘zallik haqida yana bunday hadislarni o‘qiymiz: Rasululloh: «Sizlarning yaxshilaringiz – axloqi yoqimli bo‘lganlaringizdir», - der edilar.
Shu asarda yana ko‘ngil sahiyligi haqida hunday deyiladi: «Boylik — molning ko‘pligi emas, balki nafs (ruh)ning boyligidir». Shuningdek. Qur‘oni Karimda yana: «Tangri sizlarning tashqi ko‘rinishlaringiz yoki mol-u dunyolaringizga emas, balki didlaringizga, ishlaringizga qarab baho beradi», deb ta‘kidlanadi.
Markaziy Osiyo musiqa san‘ati eramizdan oldingi asrlardayoq xalqning turmush
madaniyatidan munosib o‘rin olgan edi. Xalq sayillari, to‘y-tomoshalari, ―Navro‘z‖ bayrami va boshqa marosimlar kuy va qo‘shiqsiz o‘tmas edi. Masalan, Mahmud Koshg‘ariyning ―Devon-u lug‘atit turk‖ kitobida keltirilgan qo‘shiqlar yurtimizda nafosatning juda keng tarqalganidan dalolat beradi. Bu kitobda mehnat va marosim qo‘shiqlari, qahramonlik qo‘shiqlari hamda ishqiy, axloqiy-ta‘limiy she‘rlar keng o‘rin olgan. Qo‘shiq va she‘rlarda mehnat jarayonlari, maishiy hayot manzaralari, kishilarning jo‘shqin his-tuyg‘ulari, umid va orzulari ifodalangan. Mehnat qo‘shiqlarida bunyodkorlikka, mehnat mashaqqatlarini yengillatishga, hordiq chiqarishga da‘vat etiladi.
O‘zbek milliy musiqiy merosida maqom alohida o‘rin tutadi. Binobarin, ―Shashmaqom‖ning shakllanishi ham qadimgi davrlarga borib taqaladi. U dastlab 24 maqom, keyin 12 maqom (unga Borbad Marvaziy asos solgan, deb taxmin qilinadi) va nihoyat XV asming mashhur musiqa olimi Najmiddin Kavkabiy (1516-yilda vafot etgan) tomonidan olti maqom – ―Shashmaqom‖ shaklida qaror topdi.
Sharq Uyg‘onish davrining estetik tafakkuri taraqqiyotida Kaykovusning 1O82-1O83-yillarda yaratilgan ―Oobusnoma‖ asari muhim o‘rin tutadi. Go‘zallik tuyg‘usini idrok etish, ya‘ni borliqqa esteiik munosabatda bo‘lish insonning axloqiy-xulqiy xislatlari orqali namoyon bo‘lishi haqidagi Sharq ilk Uyg‘onish davri mutafakkirlarining falsafiy-estetik qarashlari islom estetikasining mohiyatmag‘ziga asoslanadi. Shu bois ―Qobusnoma‖da ham estetik qadriyatlar axloqiy qadriyatlarga o‘rab bayon qilingan.
Kaykovusning pand-nasihatlar mazmuni go‘zal xulqli, komil insonga qaratilgan bo‘lib, ular ilohiy, dunyoviy go‘zalliklarni qadrlashga da‘vatlar bilan nurlantirilgan. Ulug‘ alloma Umar Xayyom ham estetika rivojiga katta hissa qo‘shgan.
―Dunyoda yaxshi narsalar ko‘p va ularni ko‘rib bahramand ho‘lish odamlami shod etadi va tabiatlarini pokiza qiladi, ammo hech narsa go‘zal yuz o‘rnini bosa olmaydi, chunki go‘zal yuz shunday quvonch baxsh etadiki, boshqa hech qanday quvonch unga teng kela olmaydi. Agar go‘zal yuz yana yaxshi xulq bilan uyg‘unlashsa, baxt-saodatning eng yuqori darajasi bo‘ladi‖, deb yozadi Umar Xayyom ―Navro‘znoma‖ asarida.
Sharq Uyg‘onish davri ma‘rifati va madaniyati haqida so‘z borganda, uni Islom
dini bilan uzviy bog‘liq ekanligini e‘tirof etish kerak. Islom dini dunyo diniga aylanishi munosabati bilan musulmon o‘lkalarida ilm-fan taraqqiyotiga keng yo‘l ochildi.