Mavzu: aholini zilziladan oldin, zilzila vaqtida va zilziladan keyin to‘G‘ri harakat qilishga tayyorlash

K.N.Abdullabekov tomonidan zilzilaning tayyorgarlik jarayoni geofizik 
modeli
 
Zilzila zararlarini kamaytirish yo‘llari. Insoniyat o‘z hayotida ko‘pgina 
tabiiy va sun’iy ofatlar bilan to‘qnashgan. Jumladan, suv toshqini, yong‘inlar, sel, 
do‘l, dovul, portlashlar, avariyalar, kimyoviy reaksiyalar, ulkan tog‘ ko‘chishlari, 
zilzila, vulqon otilishi, turli epidemiyalar, vabo, urushlar, ocharchilik va boshqalar. 
Ana shu ofatlarning ko‘pchiligi bilan hozirgi kunda inson bemalol bellasha oladi. 
Masalan, yong‘inlar, urush, ocharchilik, kasalliklar va h.k. Lekin bu ofatlar ichida 
hali insonning kuchi yetmaydiganlari bor. Ular qatoriga zilzilalarni ham qo‘shish 
mumkin. Ammo, bu zilzilani to‘xtatish mumkin emas, undan saqlanish mumkin 
emas, degan ma’noni bermaydi. Uning zararidan qutulishimiz, odamlar hayotini, 
qurilish inshootlarini, barcha boyliklarimizni saqlab qolishimiz mumkin. Hozirgi 
kunda zilzila muammolari bilan shug‘ullanadigan fan - seysmologiya fani zilziladan 
talafot ko‘rmaslik chora-yo‘llari bor, deb javob beradi. Buning uchun qayerda 
qanday kuch bilan zilzila ro‘y berishini ko‘rsatadigan seysmik rayonlashtirish 
xaritalarini tuzish va barcha qurilish ishlarini tuzilgan xaritalarga amal qilgan holda 
olib borish kerak bo‘ladi. Seysmik rayonlashtirish qo‘llanilayotgan usullarga, 
masshtabga qarab uchga - umumiy seysmik rayonlashtirish, mukammal seysmik 
rayonlashtirish va seysmik mikrorayonlashtirishga bo‘linadi. 

---

4 
Seysmik xavf-xatarni (riskni) baholash. Keyingi yillarda Seysmologiyada 
yangi yo‘nalish – seysmik xavf-xatarni baholash yo‘nalishi tez rivojlanib 
bormoqda. O‘zbekistonda bu sohada T.R.Rashidov, N.G‘.Mavlonova, 
V.A.Ismoilov, S.A.Tyagunov, B.S.Nurtayev va boshqalar keng tadqiqot ishlari olib 
borishmoqda. Bu yo‘nalishning asosiy vazifasi mabodo Respublikaning biron 
hududida kuchli zilzila bo‘lib o‘tsa undan ko‘rinishi mumkin bo‘lgan zararni 
tezlikda aniqlashdan iborat. Bu usulning afzalligi zilzila ro‘y bergan joyga yetib 
bormasdan turib tezlikda undan ko‘rilgan zararni hisoblab chiqish va tezkor choralar 
ko‘rishdan iborat. Ma’lumki ilgarilari kuchli zilzila ro‘y bergandan keyin tezlikda 
epitsentral guruhlar tashkil qilinar va bo‘lib o‘tgan zilzila oqibatlari bilan har 
tomonlama tanishgandan keyin ro‘y bergan hodisani hisobga olgan holda turli 
guruhlar tomonidan keng ko‘lamli ishlar boshlanar edi. Xozirgi yangi yo‘nalishning 
afzalligi vaqtdan ancha yutiladi. Zilzila epitsentriga yetib bormasdan turib bo‘lib 
o‘tgan zilzila haqida taxminiy ma’lumotga ega bo‘linadi. Bunday paytda kuchli 
zilziladan keyin tezlikda qutqaruv ishlarini boshlash uchun har bir sekund 
qimmatlidir. Albatta, avvalgidek hamma ishlar: izoseystlar xaritasi tuzish, bo‘lib 
o‘tgan zilzilaning aniq epitsentrini aniqlash, zilzilaning aniq parametrlarini topish 
va h.k. Lekin qutqaruv ishlarini tashkil qilishda seysmik xavf-xatarni tezlikda 
aniqlash ko‘plab odamlarning hayotini saqlab qolish imkoniyatini beradi. Seysmik 
xavf-xatarni aniqlashda jabrlangan odamlardan tashqari qaysi tipdagi imoratlar 
qanday zarar ko‘rishi, kommunikatsiya tizimidagi yo‘qotishlar, va h.k-.lar tezlikda 
hisoblab chiqiladi.