Мавзу: акциз солиғИ

Акциз солиғининг вазифалари

• Акциз солиғини моҳиятини очишда у бажарадиган қуйидаги вазифаларни билиш муҳимдир:
• мамлакат бюджетининг муҳим даромад манбаларидан бири саналади. Солиқ тизими ривожланиш босқичини бошдан кечираётган барча давлатлар сингари, мамлакатимизда ҳам акциз орқали даромадларни тез ва осон йиғиш имкониятлари юзага келади.
• акциз ости товарлари истеъмолини чеклаш (асосан ижтимоий зарарли товарлар) орқали муайян бозор доирасида талаб ва таклифни тартибга солиш. Иқтисодий ўсиш доирасини бошқаришда акцизости товарлар рўйхатини белгилаш орқали давлат ялпи талаб ва таклифни эгилувчанлигини таъминлайди;
• давлатнинг миллий бозорни ҳимоя қилиш вазифаси акциз солиғи орқали шундай таъминланадики, бунда юқори солиқ ставкаларидан фойдаланилади;
• акциз солиғи монопол мавқедаги товар ишлаб чиқарувчи ёки аниқ маҳсулот турини прогрессив солиққа тортиш вазифасини ўтайди;
• акциз солиғи аҳолини бой бадавлат қатламлари даромадларини қайта солиққа тортиш усули бўлиб ҳисобланади. Чунки акциз солиғи асосан нуфузли (қиймати юқори) товарларга қўлланиладики, бундай товарларни асосий истеъмолчилари бой-бадавлат шахслар ҳисобланади.

Акциз солиғининг хусусиятлари

• Акцизлар кўпгина ҳолатларда бирон бир товарни ишлаб чиқариш учун кетган харажатга нисбатан унга бўлган талабнинг юқорилиги ва доимийлиги натижасида, унинг сотилиш нархи анча юқори бўлганда пайдо бўлади, масалан, ароқ, тамаки, кофе, пахта ёғи ва х.к. Агарда ҳукумат ушбу хусусиятларини акциз солиғи ёрдамида ундирмаса, у ҳолда акциз товарларини ишлаб чиқарувчилар ўзлари бунга яраша хизмат кўрсатмаган ҳолда юқори даромадга эга бўладилар.
• Акцизлар жамият томонидан истеъмол қилиш кераксиз деб топилган товарларга - спиртли ичимликлар, тамаки маҳсулотлар ва бензинга қўйилади. Улар ёрдамида ҳукумат бир томондан инсон саломатлигига, жамият ва атроф муҳитга зарар келтирадиган товарларни (тамаки, вино, ароқ, бензин ва ҳ.к.) сотилишини ушлаб турса, иккинчи томондан, ушбу товарларни сотиш натижасида жамиятда етказиладиган зарарларни молиявий қоплаш учун маблағ ундиради.
• Барча билвосита солиқлар каби акциз ҳам солиқнинг фискал функциясини тўлиқ бажаради, яъни бюджетни жуда ҳам яхши маблағ билан таъминлайди.
• Акцизлар табиий монополистларнинг нарх белгилашларидаги жараёнда ҳам фойдаланилади (газ, нефт ва б.).

Даромадларнинг турлари	2010 й.		2011 й.		2012
	млрд. сўм	%	млрд. сўм.	%	млрд. сўм.	%
Мақсадли фондларсиз даромадларнинг турлари	13116,4	100	16178, 5	100	20614,1	100
1. Бевосита солиқлар	3420,6‎	26,0	4238,7	26,2	5196,4	25,2
2. Билвосита солиқлар	6973,8	53,3	8656,8	53,5	11187,8	54,2
3. Ресурс тўловлари ва мулк солиғи	1974,1	15,0	2308,9	14,3	2746,4	13,3
4. Бошқа даромадлар	747,8	5,7	974,1	6,0	1483,5	7,2

• Давлат бюджети даромадлари таркиби

Кўрсаткичлар		2006 йил	2007 йил	2008 йил	2009 йил	2010 йил	2011 йил	2012 йил
		млрд. сўм	млрд. сўм	млрд. сўм	млрд. сўм	млрд. сўм	млрд. сўм	млрд. сўм
Даромадлар, давлат мақсадли жамғармаларисиз – жами		4042,6	5100,9	7108,3	10421,4	13 116,4	16 178, 5	20614,1
1. Билвосита (эгри) солиқлар		1 986,7	2478,1	3571,0	5 162,1	6973,8	8 656, 8	11187,8
1.1.	Қўшилган қиймат солиғи	1 017,3	1261,7	2000,9	3093,9	3988	5228,7	6784,5
1.2.	Акциз солиғи	760,5	915,7	1170,4	1503,9	2191,0	2481,7	3115,5
1.3.	Божхона божлари	86,8	116,0	247,8	361,1	479,3	515,9	732,4
1.4.	Жисмоний шахслардан ягона божхона тўлови	45,9	73,4	-	-	-	-	-
1.5.	Жисмоний шахслардан транспорт воситаларига бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ.	76,2	111,3	151,9	203,2	315,5	430,3	555,4

• Эгри солиқларнинг Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети тизимида тутган ўрни

Давлат бюджети даромадлари, млрд. сўм

Кўрсаткичлар	2008 йил		2009 йил		2010 йил
	Сумма	Улуши	Сумма	Улуши	Сумма	Улуши
Даромадлар, мақсадли жамғармаларсиз - жами	8 761	100%	10 834	100%	13 116	100%
ЯИМга нисбатан, %	23,2%		22,5%		21,8%
Бевосита солиқлар	2 316	26,4%	2 840	26,2%	3 421	26,1%
Юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи	433	4,9%	545	5,0%	645	4,9%
Ягона солиқ тулови	400	4,6%	535	4,9%	643	4,9%
Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи	1 109	12,7%	1 312	12,1%	1 535	11,7%
Қатъий белгиланган солиқ тушуми	87	1,0%	112	1,0%	139	1,1%
Ободон. ва ижт. инфратузилмани ривожлантириш солиғи	287	3,3%	337	3,1%	458	3,5%
Билвосита солиқлар	4 123	47,1%	5 433	50,1%	6 974	53,2%
Қўшилган қиймат солиғи	2 505	28,6%	3 085	28,5%	3 988	30,4%
Акциз солиғи	1 123	12,8%	1 789	16,5%	2 191	16,7%
Божхона божи	318	3,6%	334	3,1%	479	3,7%
Бензин солиғи	152	1,7%	203	1,9%	315	2,4%
Ресурс тўловлари ва мол-мулк солиғи	1 326	15,1%	1 762	16,3%	1 974	15,1%
Мол-мулк солиғи	224	2,6%	319	2,9%	354	2,7%
Ер солиғи	186	2,1%	232	2,1%	304	2,3%
Ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ	881	10,1%	1 168	10,8%	1 265	9,6%
Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ	35	0,4%	43	0,4%	51	0,4%

Таҳлил қилинаётган 2009 йилнинг якунларига кўра, 2009 йилда давлат бюджетининг даромадлар қисмида эгри солиқлар 5433,1 млрд. сўмни (50,1 %) ташкил этди. Шундан, қўшилган қиймат солиғи 3085,0 млрд. сўм (57%), акциз солиғи 1789,0 млрд. сўм (33%) , божхона божи 334,1 млрд. сўм (6%) ва жисмоний шахслар томонидан транспорт воситалари учун бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик солиқ эса 203,2 млрд. сўм (4%)дан иборат бўлди.

• Таҳлил қилинаётган 2009 йилнинг якунларига кўра, 2009 йилда давлат бюджетининг даромадлар қисмида эгри солиқлар 5433,1 млрд. сўмни (50,1 %) ташкил этди. Шундан, қўшилган қиймат солиғи 3085,0 млрд. сўм (57%), акциз солиғи 1789,0 млрд. сўм (33%) , божхона божи 334,1 млрд. сўм (6%) ва жисмоний шахслар томонидан транспорт воситалари учун бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик солиқ эса 203,2 млрд. сўм (4%)дан иборат бўлди.

Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети даромадлари таркибида эгри солиқларнинг ўрни ( % ҳисобида)

№	Кўрсаткичлар	Йиллар								2010 йилда 2002 йилга нисбатан ўзгариши, пунктда
		2002	2003	2004	2005	2006	2008	2009	2010
1.	Давлат бюджети даромадлари жами	100	100	100	100	100	100	100	100
2.	Шу жумладан: эгри солиқлар	46, 1	45,6	51,9	54,6	57,8	50,2	50,1	≈54	+7,9