Mavzu: Bibliografik tavsiflash nazariyasi va uslubiyati

O'zbekistonda Milliy va davlat bibliografiyasi

Mavzuning maqsadi- milliy va davlat bibliografiyasi haqida tushuncha berish, O'zbekistonda Milliy va davlat bibliografiyasining rivoji, uning markazlari haqida ma'lumot berish.

Asosiy tushunchałar-milliy bibliografiya, davlat bibliografiyasi, kitob palatasi, kitob solnomasi, taqrizlar solnomasi.

Milliy va davlat bibliografiyasi haqida
tushuncha, uning taraqqiyoti

Ijtimoiy tashkilotlar hujjatlar va iste'molchilar o'rtasidagi vosita sifatida avvaldan faoliyat ko'rsatadi. Mustaqillikka erishganimizdan so'ng kitob ishi, nashriyotchilik ishi tubdan qayta tashkil etildi. O'zbekiston Respublikasi Telegraf Agentligi O'zbekiston Respublikasining Milliy agentligiga, Davlat kitob palatasi 1994- yili Milliy kitob palatasiga aylantirildi. Ularning nomi bilan birga vazifalari ham o'zgardi. Chunki ,,Milliy“ va ,,Davlat“ tushunchalari bir-biridan farq qiladi. 1991- yil bibliograf olim G. A. Levin ,,Национальная библиография в многонацио-нальном государстве“ nomli maqolasida milliy bibliografiya tushunchasiga alohida to'xtaladi va qat'iy talablar qo'yadi. Milliy bibliografiyaga quyidagi nashrlarni kiritish lozim deydi.

1. Aynan olingan mamlakat hududida nashr etilgan asarlar.
2. Nashr joyidan qat'i nazar, shu mamlakat haqidagi ada-biyotlar.
3. Nashr joyidan qat'i nazar, shu davlat tilida nashr etilgan asarlar.
4. Yashash joyidan qat'i nazar, shu davlat fuqarolari to-monidan nashr etilgan asarlar.
5. Tug'ilgan va yashash joyidan qat'i nazar, shu davlat tub aholisi vakillarining asarlari.
6. Shu davlat hududidan tashqarida aynan shu davlat uchun nashr etilgan asarlar.
Universal bibliografik hisobga olish joriy etilgandan so'ng davlat bibliografiyasida l- guruh nashrlarini hisobga ola boshladi. Ammo bu doim ham keng imkoniyat bera olmaydi, shuning uchun 2- guruh nashrlari ham hisobga olinadi. Levinning fikricha, bibliografiyalash obyekti bo'lib elektron nashrlar, videomahsulot-lar,fotomateriallar kabilar ham xizmat qila oladi, demak, bosma mahsulotlar bilan birga bu hujjatlarni ham hisobga olish zarur.
Davlat bibliografiyasi uchun nashrlarni tanlayotganda quyidagi belgilarga asoslaniladi:
1. Hududiy belgisiga ko'ra: shu davlat egallagan hududda nashr etilgan yoki uning fuqarolari tomonidan, qayerda yashashidan qat'iy nazar, nashr etilgan asarlar; (hozir qayerda yashashidan qat'i nazar) shu hududda tug'ilgan va yashayotgan mualliflarning asarlari; boshqa hududda shu mamlakat uchun nashr etilgan hujjatlar;
2. Til belgisiga ko'ra: qayerda nashr etilishidan qat'i nazar, shu xalq tilida nashr etilgan hujjatlar; qayerda yashashidan qat'i nazar, shu xalq vakillari- mualliflar yaratgan adabiyotlar;
3. Etnik belgisiga ko'ra: qayerda tug'ilgani va yashashidan qat'i nazar, shu xalq vakillari nashr etgan asarlar; qayerda tug'ilgani va yashashidan qat'i nazar, shu xalqqa mansub mualliflar;
4. Xalqchillik belgisiga ko'ra: qayerda nashr etilganidan qat'i nazar, shu xalq haqidagi hujjatlar; qaysi xalq vakili yozishidan qat'i nazar, xalq haqida yaratilgan asarlar.
Demak, milliy bibliografiyaga tanlangan, xalqqa mansub mualliflar va asarlar olinadi. Davlat bibliografiyasi uchun davlat haqidagi emas, balki aynan shu davlat hududida nashr etilgan asarlar olinadi, chunki ba'zi xalqlar o'z davlatiga ega emas. Davlat bibliografik axboroti boshqa turdagi bibliografik faoliyat rivojiga ta'sir ko'rsatadi. Axborot olamida axborotlashtirish muhim belgi bo'lib qoldi. Bu ilmiy-texnik taraqqiyotning yutuqlari bilan belgilanadi va jamiyatning axborot bibliografiya tuzilmasida bibliografiyaning o'rni va rolining yangicha tushun-chasiga sabab bo'ladi. Bu axborotlashgan faoliyatga asoslangan dunyo axborot bozorida axborot mahsulotlarining ko'payishiga olib kelmoqda. Bu esa ijtimoiy va axborotlashgan tizimda davlat bibliografiyasining o'rnini belgilashni talab etadi. Davlat biblio-grafiyasi axborot faoliyatining bir qismidir. Jamiyat axborot qimmatini ko'tardi, axborot mahsulotlari esa kengayib bormoqda. Bu, ayniqsa, bosma mahsulotlardan elektron ko'rinishdagi mahsulotlarga o'tib borishda ko'rinadi. Axborotlashuvning asosiy vositasi kompyuter texnikasi va aloqa vositalaridir. Buning natijasida davlat bibliografiyasi ham kompyuterlashib, axborot sanoatining bir qismiga aylandi. Uning qay darajada ekanligi mamlakatda axborotlashuvning qay darajada tashkil etilganiga bog'liq. Bunda davlat bibliografiyasiga davlatning qo'llab-quvvatlashi zarur ekanligini nazarda tutish lozim. Butun dunyo va davlatlar o'rtasida davlat bibliografiyasining rivojlanishi uzviy bog'liqlikda amalga oshadi. Bu Universal bibliografik hisobga olish dasturida va ,,Yevropa iqtisodiy hamkorligini“ tashkil etishda ham nazarda tutilgan. Turli mamlakatlar davlat bibliografiyasining avtomatlashgan tizimini dasturiy ta'minlash nashriyotlarga va kitob savdosi tashkilotlariga topshirilgan. Bu bibliografiya, nashriyot va kitob savdosi ishining birikib ketishiga olib keladi. Xalqaro miqyosda olib borilsa, dunyo axborot bozoriga chiqishni osonlashtiradi.
Davlat bibliografiyasi tizimida iste'molchilar quyidagi imkoni-yatlarga ega bo'ladi:
1. Davlat bibliografiyasi taraqqiyotini aniqlashda iste'molchilar talablari asosiy omil bo'ladi.
2. Iste'molchilar qarorlarni hal etishda ishtirok etadilar.
3. Davlat bibliografiyasi markazi muntazam iste'molchilarning axborotga bo'lgan talablarini o'rganadi va undan tijorat xizmatini tashkil etishda foydalanadi.
4. Kutubxonalar davlat bibliografiyasi mahsulotlarining asosiy iste'molchilari bo'lib qolaveradi, buning uchun axborot olamidagi yangi axborot manbalaridan, tijorat ma'lumotlari bankidan, ma'lumotlar bazasidan, axborot tarmoqlaridan foydalanish kerak.
Davlat bibliografiyasi markazi davlat bibliografik axborotining to'g'riligi va to'laligi uchun javob beradi. Uning standart sifatida tasdiqlanishiga erishadi. Davlat bibliografik axborotni ilmiy tadqiqot ishlarini o'tkazish va uslubiy hujjatlarni tayyorlash yo'li bilan unifikatsiya qilishni ta'minlaydi.
Respublika Milliy kitob palatasi faoliyati
Hujjatlar madaniyati va dunyo bibliografiyasining yuzaga kelishida kitob palatasi asosiy o'rin tutadi. U matbuot asarlarining majburiy nusxalarini yig'di, barcha turdagi elektron kitoblar va hujjatlarning ham majburiy nusxalari shu joyda yig'ildi va hisobga olindi, uni saqlab, arxivini tashkil etdi, bibliografik va axborot xizmatini ko'rsatish uchun manbalarni tayyorladi va hokazo.
1920-yilda O'zbekistonda nashriyotchilik ishi va kitob ishi rivojlanib borishi bilan davlat bibliografiyasining markazini tashkil etish ehtiyoji paydo bo'lgan edi. Shu yili kuzda Toshkentdagi Turkiston davlat nashriyotida birinchi Turkiston kitob palatasi tashkil etildi. Ammo o'sha paytdagi shart-sharoitlarning murakkab-ligi tufayli chiqayotgan nashrlarning hammasini hisobga olib borish, ularning ro'yxatini tuzish va nashr etish, Rossiya markaziy kitob palatasiga kelib tushayotgan va mahalliy kutubxonalarga kelayotgan nashrlarni to'la qamrab olish imkoni bo'lmadi. 1922-1924-yillarda Turkiston matbaa asarlarining davlat hisobini olib borish va Rossiya kitob palatasining ,,Kitob yilnoma-si“da aks ettirishga urinishlar bo'lgan. 1922- yil 17- iyulda qabul qilingan respublikalar hududida nashr etilayotgan matbuot asarlarini majburiy hisobga olish haqidagi qarordan so'ng yana Turkiston kitob palatasini tashkil etishga urinish boshlandi. Chunki 1922- yilgacha hech qayerda Turkiston matbuoti hisobga olinmadi, respublikada nashriyotchilik va kitob ishining tez sur'atlar bilan o'sib borishi tezkorlik bilan ular haqida axborot berib borishni talab etar edi, respublikada nashr etilayotgan asarlarning majburiy nusxalarini to'plash masalasi hali hal etilmagan edi. 1922-yil sentabr oyi boshlarida Respublika davlat ilmiy kengashida kitob palatasi masalasi ko'rildi. Palatani tashkil etish loyihasini tay-yorlashning maxsus komissiya yig'ilishida Turkiston davlat ku-tubxonasining xodimi N.A. Burov ishtirok etdi. Oktabr oyi o'rtalarida Turkiston davlat kutubxonasi direktori Y. K. Betger Davlat ilmiy kengashi topshirig'i bilan Turkiston kitob palatasini ta'sis etish bo'yicha Xalq komissarlar sovetining qaror va Xalq maorifi komissarligining respublikada matbuot asarlarining majburiy nusxasini hisobga olib borish haqidagi yo'riqnoma loyihasini topshiradi.
1923-yil 15-yanvarda Davlat ilmiy kengashi qoshida ikkinchi Turkiston kitob palatasi tashkil etiladi, ammo shu yilning may oyidayoq uning faoliyati to'xtatiladi. 1923-yil yanvarining o'rtalaridan boshlab Turkiston Avtonom Respublikasida matbuot asarlarini hisobga olib borish boshlandi va Turkiston kitob yilnomasi ko'rinishida ro'yxat tayyorlanadi, unga asos matbuot asarlarining majburiy nusxalari va Turkiston davlat kutubxonasi fondiga kelib tushayotgan adabiyotlar. Dastlab palata 1917 - 1922- yillarda nashr etilgan matbuot asarlarini yig'adi. Yilnomani nashr etish 1921-yilda boshlandi va 1923- yildan boshiab Rossiya markaziy kitob palatasidan Turkistonga oid adabiyotlarning majburiy nusxalari kelib tusha boshlaydi. Turkiston davlat kutubxonasi fondining tez o'sib borishiga ta'sir etdi. Dastlab bibliografik tasvirlar kirill yozuvida olib borildi, bu qator qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Chunki sharq tillaridagi va yozuvidagi adabiyotíarda rus kirill yozuvidagi na tarjimasi, na izohiari deyarli uchramas edi. Y. K. Betger Turkiston nashrlarini asl tilida hisobga olish, zarur bo' lgan holda Rossiya kitob palatasining kirill yozuvida bo'lmagan asarlarni ro'yxatga kiritmagandan ko'ra, rus tilidagi tarjimasini yoki qisqacha izohini berish kerak, deb talab qildi. U titul varag'ining orqa tomonida zarur bibliografik elementlarni rus tilida berish va bu bilan Rossiya kitob palatasining hisobga olish ishlarini yengillatish.