Мавзу: “Дарё гидроузеллар таркибидаги сув ўтказиш иншоотлари ва механик курилмалардан фойдаланиш” Режа

Сув тошқини ўтказилиши. Бу вақтда энг жавобгар тошқин комиссиясининг ва
авариялик бригадалар азоларининг сутка бўйлаб навбатчилигини ўрнатадилар. Навбатчи
бўлган тошқин комиссиясининг аьзоси жавобгар шахс ихтиёрига зарур бўлган воситалар,
ускуналар,
машиналар,
механизмлар,
қурилиш
материаллари
ва
ҳоказолари
топширилади. Гидроузел бошлиги мураккаб вазияти даврида зудлик билан ва бошқа
ҳолатларда тузилган график асосида юқоридаги фойдаланилиши (эксплуатацияси)
бошқармасига, вилояти ва чегарадош гидроузелларнинг сув тошқини комиссияларига сув
омборидаги сув сатҳи ҳолати, пастки бьефига тушириладиган сув сарфлари тўғрисида ва
гидроузелда қабул қилинадиган чоралар ва уларнинг оқибатлари тўғрисида маълумот
бериб туриши зарур. Пастки бьефга сув туширилиши режими олдинроқ ишлаб чиқилган
график асосида ўтказилиши шарт. Тўғон затворлари бошқарилишининг асосий
шартларидан бири бу гидромеханик жиҳозларини, сув ташловчи трактини ва пастки
бьефдаги тадбирларини авариясиз ишини таъминлашдир
Затворлар очилиши графигини (бошқарилишини) амалга оширилиши, устки бьеф 
ҳолатини ва пастки бьефи оқимининг режимини доимо, тизимлик кузатилиши билан 
бирга олиб борилиши зарур. Бунда чалкаштирувчи оқимлар, солиштирма сув сарфлари 
тақсимланишининг нотекисликлари пайдо бўлишига йўл қўйилмаслиги шарт. Сув 
урилмадаги гидравлик сакрашни, сувга кўмилиши ишончли бўлишини таъминлаш 
мақсадида пастки бьефдаги сув сатҳини кузатиш зарур. Затворларни бошқарилишини 
насос станциялар, ГЭС ва бошқа иншоотларнинг иши билан боғлайдилар. Имконияти 
борича улар энг ўнғай режимда ишлаши зарур. Устки бъефдаги сув сатҳлари, уларнинг 
максимал қийматларидан ошмаслиги керак.

---

Тубидаги сузиб келувчи жисмлар киришига йўл қўйилмаслиги ҳамда сув айланиши
жойлари иншоот кесимидан чиқишидан сўнг пайдо бўлмаслиги мақсадида қирғоқдаги ён
деворларида, устунларида ва ҳоказоларда ясалган ўлчами катта бўлмаган чуқурликдаги
тешиклар ва ҳоказолар сув тошқини ўтказилишида бекитилади. Алоҳида кузатувларни тун
пайтларида синчиклаб олиб борадилар. Бьефлардаги сув сатҳлари катастрофик
кўтарилишлари ёки гидроузелга ёндошган ҳудудларини сувга тошиб ёки сув билан
кўмилиб кетиши эҳтимоли тўғрисида барча аҳоли яшовчи жойларини ва корхоналарини
кечиктирмасдан огоҳлантириш зарур.
Ўтказилаётган чоралар, гидроузелга ёндошган ҳудудларидаги аҳволни ва ҳоказо
тўғрисидаги маълумотларни аҳоли яшовчи жойларга ва корхоналарга белгиланган барча
маълумотлар махсус гидроузелдаги журналга тартиб номери, санаси, вақти, маълумот
берилган манзили ва маълумот берганининг аниқ имзоси билан ёзилиши зарур. Худди
шундай бошқа журналга гидроузел манзилига келадиган барча тельефонограммалар ва
бошқа ташқилотлардан ёки лавозим эгаларидан олинган маълумотлар ёзилиши лозим.
Жала тошқинлари ўтказилишининг хусусий фарқи бу зарурий тайёргарлик даврининг
бўлмаслиги. Шу сабабга кўра метеостанцияларнинг маьлумотларини ишлатилишига
ҳаракат этадилар. Катастрофик оқибатларини йўқотилиши мақсадида сув тошқинини энг
юқори қийматидаги сув сарфларини қисман камайтирилишига имконияти бўлиши
мақсадида гидроузелда имконияти борича жамғарма (аккумуляция) резерв сиғимини
ташқил этишади. Очиқ кенг сув сатҳи шароитида кескин равишда ҳавонинг салбий
ҳарорати таъсирида кучли шамоллар билан қор ёғинлари биргалигида, кўп ҳажмлик
шовуш ва ҳўл қор парчаларини яратади. Улар (насос станциялар сув қабул қилувчилари,
ГЕС, сув олиш иншоотлари ва бошқалар) иншоотлар ораликлари жиҳозланган
панжараларнинг тешиклари ичида тиқилиб қолади ва шу билан сув йўлини қисман ёки
тўлиқ бекитиб тошқин пайдо бўлишига келтирилиши мумкин.

---

Ҳавонинг салбий ҳароратида ва сув ҳарорати +1…1,2
о
С гача пасайишида
тизимлик билан шовуш пайдо бўлишини кузатадилар. Шу мақсадда +0,02
о
С
дан кам бўлмаган ўлчаш тўғрилигидаги микротермометрларни ишлатадилар.
Шовуш пайдо бўлиши бошланишини оқимга симдан ясалган тўрни
туширилиши билан ёки шугосигнал берувчи асбоб ёрдамида аниқлаш мумкин.
Сувнинг ҳарорати +0, 1
о
С, ёки шовуш белгилари пайдо бўлишида зудлик билан
чораларни қабул этадилар. Агарда шовушни туширилиши учун тиндиргич
ишлатилса, уни учдан икки қисмига яқин ҳажмини сувга тўлдирадилар.
Тиндиргич бутунлай сувга тўлдирилганида шовуш музлаши ҳолатида уни ювиб
ўтказилишига имконият булмайди. Тошқин сарфлари максимал ҳисобий
қийматларигача етганида, гидроузел раҳбарияти юқоридаги ташқилотга
қўшимча
авариялик
бригадаларини
юборилишига
мурожаат
этадилар.
Оқимнинг иншоотлар устидан тошиб қуйилиб кетиши ва шу билан иншоотлар
бузилишига йўл қўйилмаслиги мақсадида зудлик билан кўтарма (дамба)лар ва
бошқа сув босими иншоотларининг қўшимча қурилиши билан юқорироқга
кўтарадилар, фильтрацион оқимнинг йўл қўйилмаган чиқишлари жойларини,
мустаҳкамланишлари
бузилишларини
ва
ҳоказоларни
тузатадилар.
Каналлардан ҳалокатлик сув сарфларини ўтказилиши зарурлиги тўғрисида
олдиндан фойдаланилиши (эксплуатацияси) ҳизматининг ҳар бир каналнинг
чизиқли ходимларини огоҳлантирадилар.

---