Mavzu: Fe’l so’z turkumi. Fe’l shakllari

-g‘lы/-gli affiksli sifatdosh ham eski o‘zbek tilining ilk davrlarida keng qo‘llangan bo‘lib, ma’no va funksiyalari bo‘yicha -dachы/-dechi affiksli sifatdoshlarga o‘xshaydi: Kimәrsә maңa rahm qыlmag‘lы yoq (QR). Tushindә kөrdi kim, keligli keldi (NF).

-adurg‘an/-әdүrgәn affiksli sifatdosh. Bunday sifatdoshlar XV asrdan keyin qo‘llangan: Meni shaydā qыladurg‘an bu kөңүldүr, bu kөңүl, xār-u rasvā qыladurg‘an bu kөңүldүr, bu kөңүl (Lutfiy). Kābuldыn kүch kelәdүrgәn jыhatыdыn sultāng‘a qoshula almaydurlar (Boburnoma).

Ravishdosh formalari

Eski o‘zbek tilida quyidagi affikslar bilan ravishdosh hosil qilingan:

-b(-ыb/-ib,-ub/-үb) affiksli ravishdosh. Qo‘llanishi, ma’no va funksiyalari quyidagicha:

1. SHaxsli fe’ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish holatini ko‘rsatib, ravish holini ifodalaydi. Bunda ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan shaxsli fe’l ifodalagan ish-harakat o‘rtasidagi vaqt munosabati quyidagicha ikki xil bo‘ladi:

a) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe’l ifodala-gan ish-harakatdan oldin bajariladi. Bunday hollarda ravish-dosh asosan harakat ma’nosini ifodalovchi fe’llardan iborat bo‘ladi: Buyurdыlar kim, hujrasыn buzub, tufrāg‘ыn xānaqāhdыn tashqaru tashlasunlar (Navoiy MN). Buxārādыn qavun keltүrүb, bir majlisda kestүrdүm (BN).

b) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe’l ifodala-gan ish-harakat bilan bir vaqtda bajariladi. Bunda har ikkala ish-harakat ham odatda takrorlanuvchi, davomli bo‘ladi: CHыqtыlar qorg‘anыg‘a chapqыllashыb (SHN). Qayda kөrsәm na’l naqshыnы өpәr-men yuz sүrүb (Furqat).

-a/-ә(-y) affiksi bilan yasalgan ravishdosh quyidagi xususiyatlarga ega:

-a/-ә(-y) affiksi bilan yasalgan ravishdosh quyidagi xususiyatlarga ega:

1. Yakka holda qo‘llanadi. Bunda shaxsli fe’l ifodalagan ish-harakatning bajarilish holatini bildiradi: Bir kun Ismail avqa barmыsh erdi, Ibrāhimnы kөrә keldi (QR). Yүzүңdin emdi aңa ashna tilәy keldim (Lutfiy).