Mavzu: Fe’l so’z turkumi. Fe’l shakllari

-r affiksli sifatdoshning bo‘lishsiz formasi -maz/-mәz//-mas/-mәs affiksi yordamida hosil bo‘ladi. Bu affiksning jarangli -maz/-mәz variantlari o‘g‘uz gruppasidagi turkiy tillar uchun xos bo‘lib, qipchoq va qarluq gruppasidagi turkiy tillarda asosan jarangsiz -mas[-mәs variantlari qo‘llanadi. O‘rxun-Enisey va qadimgi uyg‘ur tili yodgorliklarida ham faqat jarangli maz/-mәz variantlari qo‘llangan bo‘lib, QBda -maz[-mәz va -mas/-mәs variantlari parallel iste’molda bo‘lgan.

-r affiksli sifatdoshning bo‘lishsiz formasi -maz/-mәz//-mas/-mәs affiksi yordamida hosil bo‘ladi. Bu affiksning jarangli -maz/-mәz variantlari o‘g‘uz gruppasidagi turkiy tillar uchun xos bo‘lib, qipchoq va qarluq gruppasidagi turkiy tillarda asosan jarangsiz -mas[-mәs variantlari qo‘llanadi. O‘rxun-Enisey va qadimgi uyg‘ur tili yodgorliklarida ham faqat jarangli maz/-mәz variantlari qo‘llangan bo‘lib, QBda -maz[-mәz va -mas/-mәs variantlari parallel iste’molda bo‘lgan.

-g‘u/-gү (-qu/-kү) affiksli sifatdosh. Qo‘llanishi, ma’no va funksiyalari:

1. Atributiv pozitsiyada qo‘llanib, aniqlovchini ifodalaydi, Bunda -g‘u/-gү affiksli sifatdosh atributiv oborotni tashkil etadi va bunday oborotlarda sifatdosh formasidagi fe’ldak anglashilgan ish-harakatning sub’ekti ikki xil yo‘l bilan ifodalanadi:

a) aniqlanmish vazifasida kelgan so‘z -gu/-gү affiksli sifatdosh ifodalagan ish-harakatning sub’ekti bo‘ladi: Menim ilkimdin kelmәgү ish bilgүrdi. Tuzub yettilәr av a v l a g‘ u yergә ;

b)-g‘u/-gү affiksli sifatdosh anglatgan ish-harakatning sub’ekti aniqlanmishdagi egalik affiksi orqali ifodalanadi: Sөzlәgү kүchүm yoq. Seniң yegү ashың seni Xizr yalavach tabaru bashlag‘ay

2. -g‘u/-gү affiksli sifatdosh ot o‘rnida qo‘llanganda otga xos grammatik belgilarga ega bo‘ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: Qayda barg‘usыnы bilmәgәylәr (TF). Na qыlg‘usы bilmәs boldы (NF).

2. -g‘u/-gү affiksli sifatdosh ot o‘rnida qo‘llanganda otga xos grammatik belgilarga ega bo‘ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: Qayda barg‘usыnы bilmәgәylәr (TF). Na qыlg‘usы bilmәs boldы (NF).

-g‘uchы/-gүchi (-quchы/-kүchi) affiksli forma -g‘u/-gү affiksli sifatdoshga shaxs otini yasovchi -chы/-chi affiksi qo‘shilishi bilan hosil bo‘ladi. SHuning uchun ham bu formada fe’llik xususiyati kuchsizlanib, ot turkumiga yaqin turadi: Kuch qыlg‘uchы zālim erdi (TF). QQuyashnың esiz kөzni qaytarg‘uchы qudrati bar (QR). Oshul tag‘ qazg‘uchы Farhādnы kөrsүn (XSH);

-dachы/-dәchi (-tachы/-tәchi) affiksi bilan yasalgan sifatdosh ham qadimgi yodgorliklar tilida faol qo‘llangan bo‘lib, o‘zbek tilida XV asrga qadar qo‘llanib kelgan: Men seniң tөrүttәchiң, yarattachың-men (Taf.). Biz yerni kөkni tөrүttәchi tәңrigә tabыnur-miz