Mavzu: Fe’llarda mayl kategoriyalari Reja: Kirish Asosiy qism

Fe'lning tuslanishi va unda mayl kategoriyalarining ahamiyati
Fe'lning shaxs-son affikslarini olib o`zgarishi tuslanish sanaladi. Shuning uchun shaxs-son affikslari tuslovchilar deb ataladi. Turkiy tillarda tuslovchilar tubandagi ikki guruhga birlashadi. I-guruh shaxsson affikslari: Birlik I shaxs -ban, -ben, -man II shaxs -san, -sen, -smg, -sig, -siz III shaxs -di, -dilar yoki nol II guruh shaxs-son affikslari Birlik I shaxs -m II shaxs -q, -g, -ng III shaxs -nol Ko`plik -bp, -biz, -mp -sgz, -siz nol (-lar) Ko`plik -k, -k -gp. -giz, -ngiz nol (-lar) Felning zamoi shakllari barcha turkiy tillarda bir xillikka >ga. Turkiy tillarda sifatdosh. Turkiy tillar sifatdosh fe'lning funktsional grammatik shakli xdkyublanadi. Hozirgi turkiy tillarda mayl va zamon ma'nolarini ifodalovchi qaysi bir fe'l shaklini olmaylik, uning negizida, asosida tarixan sifatdosh yotadi. Masalan, qozirgi o`zbek tilida ravishdoshning tuslanishi orqasida yasaladigan hozirgi-kelasi zamon -aman va o`tgan zamon -ibman shakllari ham tarixan analitik fe'l (ola turur) shaklidagi sifatdoshdan olaturur (oladurur) oladur > oladi va olib turur :' olpb tur > olibdi kabi tarzda shakllangan (44:26). Hozirgi uyg`ur tilida fe'lning o`tgan zamon (ibman) shakli -iptumen (aliptumen oliptumen, elipsen, eliptu) shaklida ishlatiladi (28:377). Hozirgi turkiy tillarning ko`pchiligida uchraydigan aniq o`tgan zamon (- diman) shakli va shart mayli shaklini yasovchi -sa affiksi qam tarixan sifatdoshning qadimgi turkiy yodgorliklarida ko`p ishlatiladigan -dukG`-dik va -sar shakllaridan kelib chiqqan (9:280). Ma’lumki, sifatdosh yasovchi affikslar shakl yasovchilar guruhiga kirib, fe'lning qar qanday o`zak-negizlariga kushila oladi. Ular fe'lning leksik ma'nosini o`zrgartirmasdan, uning funktsional-grammatik shaklini yasaydi. Bu vaqtda fe'lning o`zak-nsgizlari orqali ifodalanadigan o`timli-o`timsizlik, bo`lishlibo`lishsizlik, nisbat va tus kabi ma'nolar qech qanday o`zgarishga uchramasdan, o`zlarining dastlabki semantik xususiyatlarini saklab qoladilar. Lekin sifatdosh yasovchilar fe'lnpng o`zak-negizlariga ko`shilib, uning funktsional shaklini yasab kelganidan grammatik ma'noni, yangi mayl va zamon ma'nolarini ifoda kilib keladi.