Mavzu: Ifloslantiruvchi moddalarning insonlarga ta’siri. Reja Atmosfera ifloslanish yo‘llari va manbalari

Atmosferaning ifloslanishi muammolari. 
Atmosferaning ifloslanishi deganda uning tarkibi va hossalarining inson salomatligi, 
hayvonlar, o‘simliklar va ekosistemalarga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan o‘zgarishi 
tushuniladi. Atmosfera tabiiy va sun’iy yo‘llar bilan ifloslanadi. 
O‘rmonlarning yonishidan 
Vulqonlar otilishi, chang to‘zonlar, o‘rmon, 
dashtlardagi yong‘inlar, o‘simlik changlari, 
mikroorganizmlar, 
kosmik 
chang 
va 
boshqalar tabiiy ifloslanish manbalaridir. 

---

Sun’iy ifloslanish manbalariga energetika, sanoat korxonalari, transport, maishiy 
chiqindilar va boshqalar kiradi. Hozirgi vaqtda atmosfera ifloslanishining 75% 
tabiiy manbalarga va 25% antropogen manbalarga to‘g‘ri keladi. 
Atmosferaga yil davomida chiqariluvchi birikmalar 
Birikmalar 
Chiqarilishi, mln.t 
Antropogen 
chiqindilarning 
hissasi, % 
Tabiiy 
Antropogen 
qattiq zarrachalar 
3700 
1000 
27 
SO 
5000 
304 
5,7 
C
n
H
m
2600 
88 
3,3 
NO
x
770 
53 
6,5 
SO
x
650 
100 
13,3 
CO
x
485000 
18300 
3,6 
Atmosferaning sun’iy ifloslanish darajasi oshib bormoqda. Atmosferaning mahalliy, 
regional va global ifloslanishi kuzatiladi. Barcha texnogen manbalardan Yer 
atmosferasiga chiqarilgan ifloslovchi birikmalar quyidagi jadvalda keltirilgan. 
Yer atmosferasiga barcha texnogen manbalardan chiqariladigan zararli 
birikmalar(XX asrning 90-yillari) 
Birikmalar 
Mln.tg‘yil 
qattiq zarrachalar va sanoat changi 
Uglerod oksidlari 
Uchuvchan uglevodorodlar va boshqa organika 
Oltingugurt oksidlari 
Azot oksidlari 
580 
360 
320 
160 
110 

---

Fosfor birikmalari 
Serovodorod 
Ammiak 
Xlor 
Ftorli vodorod 
18 
10 
8 
1 
1 
Agregat holatiga ko‘ra atmosferani ifloslovchi birikmalarni to‘rt guruhga bo‘lish 
mumkin: qattiq, suyuq, gazsimon va aralash birikmalar. Havoni ifloslovchi asosiy 
modda va birikmalarga aerozollar, qattiq zarrachalar, chang, qurum, azot 
oksidlari(NO
x
), 
uglerod 
oksidlari(SO,SO
2
),
oltingugurt 
oksidlari(SO
x
), 
xlorftoruglerodlar, metall oksidlari va boshqalar kiradi. Atmosferaga o‘n minglab 
modda va birikmalar chiqarilgan bo‘lib, ularning o‘zaro birikib hosil qilgan 
aralashmalari to‘la o‘rganilmagan. Bunday noma’lum birikmalarning tirik 
jonzotlarga, shu jumladan inson sog‘lig‘iga ta’siri aniq baholangan emas. 
Atmosferaning kimyoviy, fizik, akustik (shovqin), issiqlik, elektromagnit 
ifloslanishi yirik shaharlar va sanoat rayonlarida yuqori darajaga etgan. 
Atmosferaning eng xavfli ifloslanishi radioaktiv ifloslanishdir. Radioaktiv 
ifloslanishning 
asosiy 
manbalari 
yadro 
qurolining 
sinovlari, 
atom 
eektrostantsiyalaridagi falokatlar hisoblanadi. Radioaktiv ifloslanish rak va boshqa 
kasalliklarning ortishiga olib keladi. Havoning kuchli ifloslanishi inson sog‘lig‘iga, 
barcha jonzotlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Shaharlar va sanoat rayonlarida kishilar o‘rtasida asab, yurak-qon tomir, surunkali 
bronxit, emfizema, nafas qisishi va o‘pka raki kasalliklarining ko‘payishi kuzatiladi. 
Ko‘z kasalliklari va bolalar kasalliklarining ortishi qayd qilingan. Shahar havosida 
sanoat korxonalari va avtotransport chiqindilarida kantserogen moddalar bo‘lib 
(benz(a)piren, aromatik uglevodorodlar), ularning surunkali ta’siri natijasida rak 
kasalliklari kelib chiqadi. Avtotransportning chiqindi gazlaridagi qo‘rg‘oshin 
birikmalari ham inson sog‘lig‘i uchun ayniqsa havfli hisoblanadi. 
Atmosferadagi turli zaharli gazlar o‘simlik va hayvonlarga ham zarar etkazadi. 
Oltingugurt gazi, ftorli vodorod, ozon, qo‘rg‘oshin, xlor va boshqalar o‘simliklarga 
ayniqsa kuchli ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklarning nobud bo‘lishi, hosilning 

---

kamayishi, fotosintez intensivligining o‘zgarishi kuzatiladi. Havoning kuchli 
ifloslanishi ba’zi uy hayvonlarining nobud bo‘lishiga olib keladi. 
Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalarning inson organizmiga bevosita 
yoki 
bilvosita 
zararli 
tasir 
ko‘rsatmaydigan 
miqdori