Mavzu: maxsus (psixologiya) fanlarini o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan ta’lim shakllari reja

Ma’ruzani bayon qilish uslubi
Ma’ruzani nazariy va amaliy materialni talabalarga yetkazishning umumiy usuli sifatida karasak, uni kanday tarzda talabaga yetkazish muammosi kelib chikadi. Dalillar va nazariy konsepsiyani talabalarga yetkazishda asosan ikki uslubdan foydalaniladi: induktiv va deduktiv.
Induktiv uslub ma’ruzada xususiylikdan umumiylikka, deduktiv uslub esa-umumiylikdan xususiylik tomon bayon kilishni ifodalaydi. Induktiv uslub dalillar, xususiy, umumiy xulosa, nazariy koidalar, anik faoliyat uchun amaliy xulosalar tarzida bayon kilinsa, detuktiv uslubiy-nazariy xulosa, umumiy, xususiy xulosa, faoliyat uchun amaliy xulosa tarzida bayon kilinadi.
Talabalarni iktisodiyot nazariyasi fanini urganishda ilmiy dunyokarashni shakllantirishda ma’ruzaning roli bekiyosdir. Shu bilan birga ma’ruzaning mazmunini talabalarga yetkazishda ukituvchining rolini uning barcha uslublar, kurgazmali kurol va boshkalarni kullashdagi moxirligini xisobga olmay, ma’ruzaning rolini kursatib bulmaydi.
Ma’ruza jarayonida ukituvchi fikrlash doirasiga kura uziga xos xususiyatlarga ega yoshlar bilan ish olib borar ekan, uni albatta dars berishda xisobga olishi kerak. Shu bilan birga texnik va tabiiy fanlarda odatda material anik xususiy faktlardan nazariy umumlashtirishga, sungra xulosa chikarishgu urganadi. Birinchi kursdan boshlab, ana shu tizim, uslubni davom ettiriladigan bulsa, talabalarni tushunishi osonrok buladi.
Sababi uzaro boglanishni aniklash, takkoslash, nazariy jixatdan umumlashtirish, xulosa chikarish shuni talab kiladi. Iktisodiy nazariyaga xos murakkab kategoriyalarni ular yordamida uzlashtirishni yengillashtiriladi.
Birinchi kursdan boshlab, xususiylikdan umumiy mantikiy xulosa chikarishni urganilar ekan, ukituvchi shu tizimni buzmagan xolda undan fanni chukurrok uzlashtirish uchun foydalanish maksadlarga muvofik buladi.
Yana shuni xam xisobga olish zarurki, talabalik (18-20) yoshida shoshilinch xulosani umumlashtirishga xarakat kilish, urinish uchrab turadi. Ayrim paytlarda talabalar yoshlik kilib, kupincha uylab utirmay dangal, umumlashtirib bulmaydigan xususiy faktlarni xam umumlashtirishga xarakat kilishadi. Ukituvchi ma’ruza ukishga tayyorlanar ekan, bu tendensiyani xam xisobga olishi zarur.
Ma’ruza materialini kay tarzda bayon kilinishiga karab: dalillar, xususiy, umumiy xulosa nazariy koidalar, anik faoliyat uchun amaliy xulosalarga kelish tarzida berish mumkin. Induktiv uslubda ma’ruza kupincha kizikarli, kuzga tashlanadigan fakt yoki misoldan, ayniksa shu kunning biron dolzarb masalasi bulgan, auditoriyaning dikkatini jalb kiladigan masaladan boshlanadi.
Induktiv uslub talabalarni ketma-ket xususiy kuzatuvlardan umumiy xulosa chikarishga urganish imkonini beradi. Ularni mustakil fikrlashga urgatadi.
Deduktiv uslubda esa ma’ruza umumiy nazariy masalalardan boshlanadi. Bu uslub iktisodiyot nazariyasining umumiy konunlari, koidalarini xozirgi zamon real xayotga tadbik kilish, amaliyotda kurish va baxolash xujalik xayotida kullash imkonini beradi. Iktisodiy xayot xodisalari, jarayonlarini, xujalik yuritish siyosatini chukurrok tushunish imkonini beradi.
Tajriba shuni kursatadiki, ma’ruza xam induktiv, xam deduktiv uslub asosida olib borilsa maksadga muvofik ekan. Avval ishchi gipoteza, taklif shaklida umumiy savol auditoriyaga kuyiladi, sungra talabalarni muloxaza kilishi orkali uz fikrini tasdiklovchi dalillar keltirish, faktlarni taxlil kilish, statistik ma’lumotlarni shu kuyilgan savolga tugri kelishi birgalikda muxokama kilib xulosa chikariladi.
Bunda ma’ruza rejasi tuzilganda kuyidagi sxema: asosiy goya, uni dalillar asosida tasdiklash-xususiy savollarni izchillikda bayon kilish, deduktiv uslubda mavzuning umumiy xarakteristikasini berishni kuzda tutgan xolda tuziladi.
Ma’ruzachi tomonidan kuyilgan vazifa, talabalarning umumiy tayyorgarligidan kelib chikib, ma’ruzaning rejasini boshkacha tarzda tuzish mumkin. Lekin ularning barchasida bayon kilish mantikiy, kat’iy izchillikda, ta’kidlangan fikr asoslangan bulishi zarur. Agarda bir savoldan boshkasiga utish mantikiy asoslangan bulsagina ma’ruzada kuyilgan maksad amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga ma’ruzada rakamlar, dalillar kanday tarzda berilishi xam muxim axamiyatga ega.
Ma’ruzaning samarasini oshirishda kurgazmali kurollar (jadval, sxema, diagramma, grafika kabilar) ning axamiyati kattadir. Kurgazmali kurollar axborotni kabul kilish jarayoniga kuri shorkali kushiladi. Natijada urganilayotgan mavzuni chukurrok tushunish ukuv materialini xotirada uzok saklanishiga yordam beradi. Lekin kurgazmalilikka xam xaddan tashkari kizikib ketish kerak emas, chunki auditoriya bilan kontakt yukoladi va natijada ma’ruzaning samarasi pasayadi. Shu bilan birga tanlab olingan, tayyorlangan kurgazmali kurollar suzsiz samarasini anchagina oshiradi.
Ma’ruzada iloji boricha talabalarning dikkatini karatish, ma’ruza tinglashdan uz oldiga maksad kuyishga erishishi kerak. Buning uchun ma’ruzaning kirish kismida yoki uning asosiy kismida masalaning moxiyatini ochib berishga karatilgan savol kuyish maksadga muvofik. Sababi, birinchidan, pedagoglarning tajribasi shuni kursatadiki, talabalar mavzuni ukituvchi bayon kilishidan avval yoki bayon kilish jarayonida savol kuyishi uni bayon kilib bulgach savol kuyib suraganga karaganda tulikrok, yaxshirok uzlashtirishga olib kelar ekan. Chunki savol kuyilgach talaba unga kanday javob berilishi mumkin, uni javobi kanday, nima ekan deb uylashni boshlaydi. Uni javobini ukituvchidan eshitishga dikkatini karatadi.
Ikkinchidan, ma’ruza boshlanganda 20 minutgacha vakt utgach talabalar dikkati susayadi. Shuning uchun buni xisobga olib, xar 15-20 minut utgach yoki xar bir uzviy savolni bayon kilishda turli metodlardan foydalanish, talabalar dikkatini jalb kiladigan savollar kuyish maksadga muvofik.
Dars berish jarayonida misol keltirganda guruxdagi talabalarni misol keltirish xam ularni dikkatini jalb kiladi. Masalan, Odiljon bilan Erkinjon biznes bilan shugullanishmokchi, lekin ishni nimadan boshlashga uylanib turishibdi. Sizningcha nimadan boshlash kerak? Dilbar doimiy urtacha xarajatlar maxsulot ishlab chikarish xajmi ortgan sayin kamayib boradi deydi, Dinora esa yuk uzgarmaydi deydi. Sizlar-cha kaysi biri xak. Nima sababdan? kabi.
Ma’ruzada boshka ukuv shakllariga karaganda ma’ruzachaning xis-xayajonliligi, jushkinligi muxim rol uynaydi. Ma’ruzachi xis-xayajonini uzgartirish, mimikasi orkali talabalarni darsga kizikishini kuchaytirishi, yoki aksincha susaytirishi mumkin.
Ma’ruzaning emotsional ta’siri ukituvchining ma’ruza materialini erkin bayon kilishi bilan tugridan-tugri boglik. Erkin bayon kilish orkali auditoriya bilan boglanish yaxshilanadi. Talabalarning reaksiyasini kuzatish imkoni vujudga keladi. Ogzaki (suxbati) tarzida ifodalanishidan foydalanish mumkin buladi.
Aksincha tez-tez yozilgan ma’ruza matniga karash auditoriya bilan kontakt urnatishni kiyinlashtiradi, uni buzadi, chunki yozma nutk odatda monolog tarzida buladi.