Мавзу: Металлар технологияси асослари

Nazorat savollari: 
1. Beton qorishmang qulay joylashuvchanligi deganda nimani tushunasiz? 
2. Konsistensiyasi bо‘yicha beton qorishmalari qanday holatlarda bо‘lishi 
mumkin? 
3. Abrams konusi yordamida qorishma xarakatlanuvchanligini aniqlash 
tartibini eslang? 
4. Beton qorishmasi tarkibini aniqlash deganda nimani tushunasiz? 
5. Gidrotexnik va odatdagi og‘ir betonlarning о‘rtacha kubik mustahkamligi 
va tuzilish parametrlari orasidagi bog‘lanishni eslang. 
6. Gidrotexnik betonlar uchun suv-sement nisbati qanday aniqlanadi? 
7. Beton qorishmasi uchun suv sarfini aniqlashda qanday omillar inobatga 
olinadi? 
7. Sement va tо‘ldirgichlar sarflarini aniqlash tartiblarini eslang. 
8. Siljish koeffitsiyenti deganda nimani tushunasiz? 
9. Betonning ishlab chiqarish tarkibi deganda nimani tushunasi va u qanday 
aniqlanadi? 
10. Beton qorishma tayyorlash jarayonidagi о‘ziga xosliklarni eslang. 
11. Beton qorishma tashish va zichlash jarayonlari bо‘yicha qanday 
tushunchalarga egasiz? 
6-MAVZU: BETONNING TURLARI 
Reja: 
6.1.Og‘ir betonlarning maxsus turlari. 
6.2. G‘ovakli tо‘ldirgichlar asosida tayyorlangan yengil betonlar. 
6.3.G‘ovak betonlar. 
6.4.Mahalliy materiallardan tayyorlanadigan betonlar. 
 
Tayanch tushunchalar: gidrotexnik beton, yо‘l betoni, manzarali beton, 
olovbardosh beton, betonpolimerlar, g‘ovak betonlar. 
Maxsus og‘ir betonlar oddiy betonlardan farqli о‘laroq о‘ziga xos 
xususiyatlar bilan harakterlanadi. Bu hususiyatlar ulardan qurilishning har xil 
sohalarida samarali foydalanishga imkon beradi. Maxsus betonlar qatoriga 
gidrotexnik, yо‘l, manzarali, kislotabardosh va olovbardosh, shuningdek radiofaol 
ta’sirlardan himoyalaydigan betonlar kiradi. Gidrotexnik beton odatdagi og‘ir 
betondan farqli о‘laroq, yuqori zichligi, suv о‘tkazmasligi, sovuqqa chidamliligi, 

---

53 
issiqlik ajratishining pastligi, ishqorli suvlarning ta’siriga qarshi turg‘unligi bilan 
harakterlanadi. Betonga bunday xossalar berish uchun sul’fatga turg‘un va 
pussolanli portlandsement, dona tarkibi yaxshi tanlangan yuqori sifatli 
tо‘ldirgichlar beton qorishmang sinchiklab tayyorlanishini va quyilishini, 
shuningdek, qotayotgan betonga tо‘g‘ri qarashni ta’minlaydi. 
Bog‘lovchi tarkibidagi mayda tuyilgan gidravlik va inert qо‘shimchalar 
gidrotexnik betonning yemirilishga qarshi xossalarini oshiradi va uning issiqlik 
ajratishini va chо‘kishini kamaytiradi. Beton aralashmasining suv talabchanligi va 
sement sarfini kamaytirish, gidrotexnik betonning zichligi va sovuqqa turg‘unligini 
oshirish uchun plastifikatsiyalovchi va gidrofob qо‘shimchalar (S sulfat-achitqi 
barda, milonaft va boshqalar) qо‘llaniladi.Siqilishdagi mustahkamlik chegarasining 
kattaligiga kо‘ra betonlar M100-M400 markalarga bо‘linadi. Gidrotexnik 
betonning siqilishga mustahkamligi 180 kundan keyin aniqlanadi. Gidrotexnik 
beton sovuqqa turg‘unligi jixatidan SCH 100- SCH 400 markalarga, suv 
о‘tkazuvchanligi darajasi bо‘yicha V2-V12 markalarga ega.Betonning u yoki bu 
markasini tanlash gidrotexnik inshoot betonlanadigan qurilmalarining turi va 
vazifasiga bog‘liq. Gidrotexnik inshootlarining bevosita atrof muhit ta’sir qiladigan 
(kо‘p marotaba muzlash va erish, namlanish, qurish, suv, muz,chо‘kindi va shu 
kabilar) tashqi qismlari uchun mо‘ljallangan betonga ayniqsa yuqori talablar 
qо‘yiladi. Yо‘l betoni avtomagistrallar, sanoat korxonalari yо‘llari va shahar 
kо‘chalarini qoplash uchun ishlatiladi. Qoplamalarda foydalanish jarayonida faqat 
transport vositalari emas, balki atmosfera sharoitlari (kо‘p marta namlanish va 
qurish, muzlash va erish) ham ta’sir qiladi, shu sababli yо‘l betoniga 
mustahkamligi, zichligi, yeyilishga va sovuqqa chidamliligi bо‘yicha yuqori 
talablar qо‘yiladi. 
Yо‘l betonning M300-M500 markalari egilishga 4-5,5 MPa chegaralarida 
yuqori darajada mustahkamlikka ega bо‘lishi kerak, uning sovuqqa turg‘unligi 
odatda SCH 150 va SCH 200 markalar bilan xarakterlanadi. 
Yо‘l betonini tayyorlash uchun tarkibida 3 kalsiyli alyuminat kо‘pi bilan 8% 
bо‘lgan klinkerdan tayyorlangan 500 markali plastifikatsiyalangan yoki gidrofob 
portlandsement tavsiya etiladi. Yо‘l betoni uchun tо‘ldirgich sifatida 
aralashmalardan tozalangan tabiiy qumlar va zich tog‘ jinslari (granitlar, gabbro va 
boshqalar) dan tayyorlangan maydalangan tosh ishlatiladi.Sо‘nggi yillarda bino va 
inshootlarni kо‘rkam qurish uchun manzarali betonlardan tobora keng 
foydalanilmoqda. Ular turar joy va jamoat binolarini о‘rab turadigan qurilmalari 
uchun, tashqi va ichki devorlar, zina, fasad, kichik arxitektura detallari, maxsus 
belgilangan buyumlar uchun mо‘ljallanadi. 
Betonning ayni turi rangli tо‘ldirgichlar-oq va rangli sementlar, ishqorga 
chidamli pigmentlar, rangli tog‘ jinslaridan tayyorlangan tо‘ldirgichlar ishlatilishi 
hisobiga hosil qilinadi. Manzaraga kulrang va rangli beton yuzalarini fakturali 
ishlab erishiladi. 
Manzarali betonning rangi va tashqi kо‘rinishiga qо‘yiladigan talablar bilan 
bir qatorda mustahkamlik, zichlik va chidamliligiga nisbatan qо‘yiladigan yuqori 

---

54 
talablarni ham qoniqtirishi kerak, chunki u temir-beton buyumlarning tashqi 
qatlami hisoblanadi va birinchi navbatda atmosfera ta’sirlariga, qator hollarda 
yemirilishga duch keladi. Manzarali beton markasi odatda M150, sovuqqa 
chidamliligi esa SCH50. 
Olovbardosh beton odatdagi og‘ir betondan farqli о‘laroq yuqori haroratlar 
ta’sir qilganda о‘zining fizik-mexanik xossalarini berilgan chegaralarda saqlash 
xususiyati bilan ajralib turadi. О‘tga chidamlilik darajasiga qarab olovbardosh 
betonlar 1770
0
S dan yuqori о‘tga chidamli, 1580-1770
0
S о‘tga chidamli va - 
1580
0
S dan past olovbardosh betonlarga bо‘linadi.Olovbardosh betonlarni 
tayyorlash uchun bog‘lovchilar sifatida glinozemli sement, portlandsement, 
shlakoportlandsement va kremneftyorli natriy qо‘shilgan suyuq shishadan 
foydalaniladi. Metallurgiya shlaklari, sopol va о‘tga chidamli materiallarning 
sinig‘i, bazalt, diabez, andezit, artik tuf va boshqalar tо‘ldirgichlar va mayda 
tuyilgan qо‘shimchalar bо‘lib xizmat qiladi.Dastlabki materiallarning turiga qarab 
olovbardosh betonlar M100-M250 markalarda chiqariladi. 
Olovbardosh betonlardan sanoat pechlarining futerovkasi, tunnel pechlar 
vagonetkalarining tagi, domna va marten pechlarining poydevorlari, tutun quvurlari 
va boshqalar quriladi. Olovbardosh betonlarning ishlatilishi qurilish muddatlarini 
tejash, narxini pasaytirish va mehnat sarfini kamaytirishga yordam beradi. 
Juda og‘ir betonlar atom elektr stansiyalarida ishlovchi xodimlarning 
radiaktiv nurlanishidan ximoyalash uchun ishlatiladi. 
Yuqori zichlikka ega bо‘lgan tarkibida kimyoviy bog‘langan suvga ega 
bо‘lgan beton kishi organizmi uchun xavfli bо‘lgan g- nurlar va neytron 
nurlanishini samarali yutishi aniqlangan. 
Juda og‘ir ximoya betonlar magnetik, limonit, barit, metall chiqindilari, 
chо‘yan pitra va shu kabi tо‘ldirgichlar asosida tayyorlanadi. Bunday betonlarning 
zichligi tо‘ldirgich turiga bog‘liq bо‘ladi va magnetit tо‘ldirgichli betonda 4000, 
chо‘yan pitrali betonda esa 5000 kg/m
3 
ga yetadi. 
Ximoyalovchi betonlar uchun bog‘lovchilar sifatida portlandsementlar, 
shlakoportlandsementlar va giltuproqli sementlardan foydalaniladi. Gidratli 
betonlarning tarkibida kimyoviy bog‘langan suv kо‘p miqdorda bо‘lishi tufayli 
shunday deb atalgan (himoya) hossalarini oshirish maqsadida tarkibiga 
qо‘shimchalar: bor karbidi, xlorli litiy va boshqalar kiritiladi. 
Juda og‘ir betonlarning mustahkamligi va chidamliligi odatdagi og‘ir 
betonlarniki kabi bо‘ladi. Betonpolimerlar g‘ovaklari maxsus ishlov berish 
natijasida polimerlarga tо‘ldirilgan betondan iborat. Betonga smolalar, bitum, 
oltingugurt, suyuq manomerlar (metilmetakrilat yoki stirol), polimerlar (epoksid va 
poliefir smolalar) va ular asosida tayyorlangan turli kompozitsiyalar qо‘shilgan 
petrolatum shimdiriladi. Bunda betonning mexanik, fizik va himiyaviy xossalari 
ancha ortadi. Masalan, betonning siqilishga mustahkamligi 200 MPa gacha, suv 
о‘tkazmasligi, sovuqqa chidamliligi va umuman chidamliligi bir necha marta 
ortadi. 

---

55 
Polimerlar shimdirish beton narxini oshiradi, shu sababli u iqtisodiy jixatdan 
о‘zini oqlagandagina (ob-havosi og‘ir iqlim yoki ishqorli sharoitlarda bо‘ladigan 
betonpolimerli buyumlar) quriladi.