Mavzu. Oilada ota-ona, farzand munosabatlarining ijtimoiy- psixologik muammolari. Annotatsiya: Dissertatsiyaning kirish

Fromm
8
ning
fikricha, ota “Men seni shuning uchun yaxshi ko‘ramanki, sen 
mening umidlarimni oqlaysan, negaki sen o‘z burchingni bajarayapsan” degan 
ma’noni ifodalaydi. Ota ta’siri, ana shu tarzda, bolada iroda sifatlarining 
shakllanishiga yordam beradi, uni yanada uyushqoq, mustaqil, intizomli qiladi. 
Farzand tug‘ilgach, otasi hayotining birinchi kunlaridanoq uning parvarishi 
jarayonida ishtirok etgan bola ancha kirishimli bo‘ladi, notanish kishilardan 
kamroq qo‘rqadi, fobiyalardan xoliroq bo‘ladi, deb hisoblashadi. Faol va 
ustunlikka ega otaning qo‘llab-quvvatlashi va himoyasi ostida bolalar o‘zlariga 
nisbatan ancha ishonuvchan bo‘lib voyaga yetadilar. E. Frommning
ta’kidlashicha, 
ota bolaga butun hayoti davomida kerak bo‘ladi, ammo u ota mehri, hukmronligi 
va rahbarligiga olti yoshdan boshlab juda qattiq ehtiyoj sezadi. Bu masala 
o‘zbekistonlik psixologlarning ko‘plab izlanishlarida ham alohida e’tirof etilgan 
bo‘lib, bizning izlanishlarda otaning ham, onaning ham bola tarbiyasidagi ijobiy va 
benazir roli isbotlangan. Masalan, O. Abdusattorovaning ta’kidlashicha, “To‘liq 
oila muhitida hamkorlik va sherikchilikka asoslangan er-xotin munosabatlaridagi 
erkakning o‘rni va roli o‘g‘il bolada erkak jinsiga oid identifikatsion sifatlarning 
namoyon bo‘lishi va shakllanishiga maqbul shart-sharoit sifatida rol o‘ynashi 
8
Фромм Э. Искусство любить: Исследование природы любви.- М., 1990 – 9 б.; . 

---

57 
mumkin
9
”. Demak, otaning ta’siri o‘g‘ilga, onaning ta’siri bevosita qizga bo‘lishi 
fakti tadqiqotlarda isbotlangan. Manbalarda keltirilishicha, “Bolaga ham ota, ham 
onaning bo‘lishi zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning
oilada o‘zini tutishiga qarab o‘zini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashidan
tashqari, kelajakda qanday ona bo‘lishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga 
bo‘lgan munosabatiga qarab, o‘zini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi 
bo‘lishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, o‘g‘il bola onaisning fazilatlari, 
oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday 
qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sobihasi 
bo‘lishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oiladagi mavqeiga qarab, o‘zini 
erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turmush o‘rtog‘iga qanday 
munosabatda bo‘lish lozimligi to‘g‘risida bilim va tasavvurlarini orttirib 
boradi”
10
Bizning fikrimizcha, bolada oila sharoitida ijtimoiylashuv jarayoni 
to‘laqonli kechishi uchun uyda ota ham, ona ham bo‘lishi va ularning o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlar yaxshi bo‘lishi lozim. 
Shu bois ham O‘zbekistonda hamda xorijda chop etilgan ilmiy manbalarda 
otasiz o‘sgan o‘g‘il bolaning boshqalarga nisbatan, ayniqsa, tengqurlari orasida 
o‘zining agressivligi, kamgapligi bilan ajaralib turishi, maktabdagi o‘qituvchisi 
yoki tarbiyachisi ayol kishi bo‘lsa, uni unchalik tan olishni xohlamasligi, jinsiy 
hayotni erta boshlashi, keyinchalik aynan qarama-qarshi jins vakili bilan 
aloqalarda biroz befarqligi va munasabatlarning beqarorligi, jinsiy identifikatsiyani 
belgilashda qiynalishi haqida ma’lumotlar bor. Otasiz o‘sgan bolada ona mehriga 
nisbatan talabchanlik yuqoriroq bo‘ladi, ota fenomeniga nomiga e’tibor berdaigan 
bo‘ladi.
9
Абдусатторова О.А. Оила муҳитида ўсмирларда шаклланадиган жинсий идентификациянинг гендер 
хусусиятлари // Психол.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс.автореф.-Т., 2007 – 13 б. (22) 
10
Шамсиев Ў. Боланинг ўзини-ўзи англаш муаммоси. Университетларнинг психология мутахассилиги 
талабалари учун услубий қўлланма/ Шамсиев, Ўктам: TAFAKKUR, 2012.-25 б. 

---

58 
Tarbiyada ona mehrining ustunligi bolada infantil xususiyatlarning 
mustahkamlanishiga sabab bo‘ladi va ijtimoiy nuqtai nazardan voyaga yetishda 
ma’lum muammolarni keltirib chiqaradi. Ota tarbiyasining ustunligi bolaning 
emotsional muhiti rivojlanishida, tuyg‘ularini namoyon eta olishida o‘z aksini 
topadi.
O‘zbekistonda oila a’zolari va ular o‘rtasidagi murakkab o‘zaro 
munosabatlar ko‘plab olimlar (M.Davletshin, G‘.Shoumarov, E.G‘oziev, 
B.Qodirov, V. Karimova, X.Karimov, N.Sog‘inov, F.Akramova, M.Salaeva, G. 
Yadgarova, O. Abdusattorova, G. Niyozmetova va boshqalar) tomonidan 
o‘rganilgan. Ularda ko‘proq o‘zbek oilasiga xos urf-odatlar, udumlar, an’analar 
nuqtai nazaridan oilaviy munosabatlarning farzand tarbiyasiga ta’siri masalasi ham 
o‘rganib chiqilgan. 
Ota-onalik ustanovkalari va ularning farzand tarbiyalash uslublari muammosi 
rossiyalik qator izlanuvchilarning asarlarida ham qayd etilgan (A.Ye. Lichko, 1979; 
A.A. Bodalev, A.A. Stolin, 1989; E.G. Eydemiller, V.V. Yustiskiy, 1999). Ota-
onalikning eng muhim sifatlariga proteksiya yoki farzandlarini tarbiyalash uchun 
sarflanadigan kuch, vaqt va e’tiborning mezoni, bolaning turli ehtiyojlarini 
qondirish darajasi, intizomga chaqirish bilan bog‘liq talablar darajasi, ta’qiqlovlar 
yoki bolaning xulqini jilovlash uchun ishlatiladigan sanksiyalar tizimi kiradi
11
. 
1-jadval