Mavzu. Oilada ota-ona, farzand munosabatlarining ijtimoiy- psixologik muammolari. Annotatsiya: Dissertatsiyaning kirish
Er va xotin o‘zaro munosabatlarining farzandlar ijtimoiy -psixologik
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
TO\'LQINJONNING MAGISTRLIK ISHI 111
2.2. Er va xotin o‘zaro munosabatlarining farzandlar ijtimoiy -psixologik
maqomiga ta’sirini o‘rganish natijalari Shaxs rivojlanishi va uning ijtimoiylashuvi, avvalo, ijtimoiy omillar ta’siri ostida kechadi. Undagi asosiy rol esa oilaga tegishli. Oila shaxslararo munosabatlarning butun boshli majmuasi, er-xotin, ota-onalar va farzandlarning o‘zaro harakati sabab bolaning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun eng qulay sharoitni yaratib beradi, unga ma’naviy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, an’analar, xulq namunalari va muloqot usullari tizimini taqdim etadi. Inson oila ta’sirini butun hayoti davomida his etadi, shuning uchun oilaning tarbiyaviy ta’siri uzluksizligi va davomiyligi bilan tavsiflanadi. Oilaning bolaga nisbatan tarbiyaviy ta’sirining barqarorligi uning o‘quv, mehnat, ijtimoiy faolligiga ta’sirida o‘z aksini topadi. Mazkur omil nikohning umumiy barqarorligi va mustahkamligi holati bilan chambarchas va ko‘p jihatdan bog‘liq. Ya’ni, agar oila mustahkam bo‘lsa, uning tarbiyaviy muhiti ham barqaror bo‘ladi, bunday muhitda kamol topadigan farzand tarbiyali, xulqi namunali bo‘ladi. Demak, psixologik jihatdan oilaviy muhitning qandayligiga qarab ikki shaxs o‘rtasidagi nikohning mustahkamligiga baho berish mumkin. Bu oila a’zolari o‘rtasida samimiy o‘zaro munosabatlarni rivojlantiruvchi yoki aksincha ularning yaxshi kechishiga to‘siq bo‘luvchi shart-sharoitlardir. Psixologik muhitning yaxshi - qulay yoki yomon - noqulay tiplari farqlanadi. Qulay psixologik muhit zamirida er-xotin dunyoqarashi, fikrlar tarzlari, fe’l-atvorining bir-biriga mos kelishi yotadi. Olimlarning fikricha 3 , oiladagi qulay muhit tushunchasi quyidagi belgilarga asoslanadi: oila a’zolarining birligi (qarashlar, fikrlar, qiziqishlar, ideallar, qadriyatlar yo‘nalishining birligi), shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun imkoniyatlarning mavjudligi, oila a’zolarining bir-biriga nisbatan xayrixohligi, talabchanlik, himoyalanganlik 3 Ковалев С. В. Психология современной семьи. - М.: «Просвещение», 1988, 208с. 53 hissining mavjudligi, o‘zaro ishonch va hurmatga asoslangan munosabatlar. Qulay psixologik muhitning muhim ko‘rsatkichi — bu oila a’zolarning bo‘sh vaqtni oila davrasida o‘tkazishga intilishi va uydagi majburiyatlarning birgalikda bajarilishidir. Bundan tashqari, bizning sharoitimizda oilaning ochiqligi, mehmondo‘stligi, oiladan tashqari ham aloqalarning borligi, masalan, yor-do‘stlar, qo‘ni-qo‘shnilar, qarindoshlar-urug‘lar bilan samimiy munosabatlarning yo‘lga qo‘yilganligi kabilarni ham oiladagi ijobiy psixologik muhit, deb hisoblash mumkin. Qulay muhitda oilaga aloqador quyida keltirilgan barcha funksiyalar muvaffaqiyatli ado etiladi, deyish mumkin 4 . • oilaning reproduktiv funksiyasi; • oilaning ijtimoiy-tarbiyaviy funksiyasi; • oilaning xo‘jalik yuritish funksiyasi; • oilaning iqtisodiy funksiyasi; • oilaning ijtimoiy nazorat qilish funksiyasi; • oila a’zolarining o‘z mavqeiga ega bo‘lishini ta’minlash funksiyasi; • oila a’zolarining dam olishini to‘g‘ri tashkil etish funksiyasi; • oilaning yoshlarni mustaqil hayotga tayyorlash funksiyasi. Psixologik-pedagogik manbalarda oilani bola shaxsi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omil sifatida ko‘proq o‘rganiladi. Oilaning bolaga spesifik ta’siri ota- ona va farzandlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarining mehr-muhabbatga asoslanganmi, er-xotin o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik bormi, uning bola tomonidan idrok etilishi kabi jihatlariga e’tibor qaratiladi. Barcha psixolog va pedagog olimlar va ular o‘tkazgan tadqiqotlar bolaga, uning ta’lim hamda tarbiyasi uchun eng avvalo pozitiv emotsional munosabat muhiti zarurligi fikrini yoqlaydilar. Chunki bolalardagi dunyoqarash, xarakterning shakllanishi, qadriyatlarning o‘zlashtirilishi, xulq me’yorlari va jamiyat normalarini o‘zlashtirish, shakllangan odatlar va namoyon bo‘ladigan qobiliyatlar, eng avvalo, ota-ona ta’sirida shakllanadi. 4 Манба: Ҳаёт китоби. Ёш оилалар учун энциклопедик қўлланма.-Т., Шарқ, 2011 – 81-83 б. 54 O‘smirlarning axloqiy qarashlarining shakllanishida quyidagi omillar alohida ahamiyatga ega: oiladagi o‘zaro ishonch va hurmat; o‘smir bilan muloqotning tez- tez takrorlanishi va intensivligi; oilaviy tartib va nazorat turi; oila ierarxiyasida o‘smirga berilgan rol; o‘smirga berilgan mustaqillik darajasi. Albatta, turli olimlar oiladagi ota-ona munosabatlari tipini aniqlashda oilaviy munosabatlarning turli modellari nuqati nazardan yondashishishni taklif etadi. Masalan, Ye. G. Silyaeva tahriri ostida chop etilgan «Psixologiya semeynыx otnosheniy s osnovami semeynogo konsultirovaniya» 5 kitobida bu munosabatlarni psixoanalitik, bixevioristik, gumanistik modellar asnosida farqlashni taklif etadi. Olimlar yondashuvlarni sharhlashda quyidagi sxemaga asoslanish maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydilar: “ ota-ona – bolalar munosabatlarning mohiyatini tushuntiruvchi nazariy manbalar, psixologik nazariyalar; * U yoki bu yo‘nalish vakillari, mualliflarning ota-onalarni “tarbiyalash”, dasturlari, kitoblari, treninglar; * tayanch tushunchalar; * oilaviy tarbiyaning yetakchilari sifatida ota-onalarning asosiy maqsadlari, tarbiyaviy vazifalari; * u yoki bu yo‘nalish vakillarining ota-onalarning farzandlarini tarbiyalash borasidagi uslubiy yondashuvlari, alohida tarbiya metodlari; * turli nazariyalarning vakillari inobatga olishlari lozim bo‘lgan muhim jihatlar, ota-ona bilishi lozim bo‘lgan bolalarning o‘ziga xos xulq modellari va prinsipial ahamiyatga molik qiyinchiliklar, x-zo. 6 ” 5 Психология семейных отношений с основами семейного консультирования: учебное пособий для студентов вузов / Е.И. Артамонова, Е.В. Екжакова, Е.В. Зырянова и др.; под ред. Е.Г. Силяевой.- 5-е изд., стер.- М.: «Академия», 2008- 192 с. 6 Психология семейных отношений с основами семейного консультирования... 65-66 б. 55 Shu asnoda mualliflar oilaviy tarbiyaning psixoloanalik yo‘nalishida Z. Freyd, E. Erikson, E. Fromm, F. Dolto, D.V. Vinnikota, K. Byutner, E. Byornlarning; “bixivioristlardan” – Dj. Uyutson, B. Skinner, R. Sirs, A. Banduralarning, “gumanistik model” bo‘yicha esa A. Adler, R. Dreykurs, D. Nelson, L. Lott, X.S. Glenn, T. Gordon, K. Rodjers, R. va Dj. Bayyard, X. Djaynott, V. Satir va boshqalarning yuqorida keltirilgan sxema bo‘yicha yondashuvlari va xulosalarini keltiradi. Ulardagi eng muhim xulosalar shunga borib taqaladiki, ularning barchasi ota-onalarning farzand tarbiyasi borasidagi bilimlarini, ma’rifatni oshirish tarafdori bo‘lib, ularning har birida ota-onalar uchun muhim tavsiyalar, tarbiya usullari hamda ota-onaning o‘z ustida ishlashi lozimligi fikri mavjuddir. Oilaning farzandlar ijtimoiy tasavvurlariga ta’siri masalasi ham ko‘plab olimlar diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Masalan, rossiyalik olim V.N.Myasishev 7 o‘tgan asrning 20-30-yillardayoq, tarbiyasi og‘ir bolalar muammosini o‘rganib, oiladagi muhit yomon bo‘lgan sharoitlarda bolalar xulqi tiplarini tasniflashga uringan va uning bir necha tiplarini ajratgan: 1) emotsional jihatdan beqaror bolalar (ota-ona tomonidan qat’iy boshqaruv va tartib mavjud bo‘lmagan oilalarga xos); 2) hissiyotlarga beriluvchan, affektiv (ijtimoiy jihatdan yaxshi yashamaydigan, noqobil oilalarga xos); 3) egoistik odatlarga ega (bola “oila piri” tamoyili asosida tarbiyalanuvchi oilalarda); 4) odamovi, birovga ishonmaydigan, damduz (oiladagi despotik tarbiya, ziddiyatli vaziyatlar yoki bolaning qarovsiz qolganligi). Oilaviy tarbiya jarayonida ota-onaning roli bir xil emasligiga va o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligiga ham olimlar e’tibor qaratganlar. Masalan, onaning 7 Мясищев В.Н. Личность и неврозы.-М., 1949 – 148 б. 56 farzandga mehri haqida juda ko‘p yozilgan, chunki ona va bolaning ijobiy ruhiy va emotsional aloqasi farzand hayotining ilk daqiqalaridanoq muhim ahamiyat kasb etadi. Dastlabki oylar va yillardagi onadan ayrilish bolaning butun psixik rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Pedagoglar va psixologlarning ta’kidlashicha, oiladagi tarbiyaning asosiy jihati ota-ona mehri hisoblanadi, ammo u ota va onada bola bilan o‘zaro munosabatlar chog‘ida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ona mehrining o‘ziga xosligi uning tabiiyligi, shartsizligi, ya’ni, nima uchundir bolani sevish, ardoqlash emas, balki chin dildan, tabiatan yuqtirilgan yuksak mehr tufayli bolaga g‘amho‘rlik ko‘rsatishdadir. Agar ona mehri “Men seni borliging uchun yaxshi ko‘raman” formulasi bilan ifodalanishi mumkin bo‘lsa, u holda ota mehri (ayniqsa o‘g‘ilga nisbatan) shartlidir. G‘arb psixologi va faylasufi Erix Download 1.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling