Mavzu: shaxslararo munosabatlar va ularning kechishi

6. Tolerantlikning psixologik adabiyotlarda o’rganilishi
Boshqa fan sohalarida bolgani kabi psixologiyada ham tolerantlikni kundalik va ilmiy tushuncha sifatida farqlash lozim. Biroq hozirgi zamonaviy adabiyotlarda bunday farqni sezish mushkul. Tolerantlikka berilgan ba’zi ta’riflar bilan tanishib chiqishning o’zi kishini shunday xulosaga kelishga undaydi. Xo’sh, bu ta’riflarning asosiy mazmuni qanday? Ular quyidagi holatda namoyon bo’ladi: «qarama-qarshilik sharoitida hamkorlik qadriyati»; «o’zingning shaxsiy maqsad va qiziqishlaringdan farqlilarini qabul qilishing»; «eshitganlaring o’z dunyoqarashingga qanchalik nomutanosib bolmasin, sabr bilan eshitish, turli fikrlar bilan hisoblashish qobiliyati»; «tinchlik va xotirjamlikka intilish». Yuqorida keltirilgan barcha ta’riflar tolerantlik fenomenining ta’rifi bola oladi.


Tolerantlikning namoyon bo’lishiga ko’ra turlari

Turkum	Turlari	Tarkibi
Komponentlari	Ijtimoiy munosabat aspekti (attityud)ga ko’ra	Affektiv, kognitiv, konativ
	Shaxs faolligi komponentiga ko’ra	Ehtiyojlar, motivlar, me’yorlar, qadriyatli yo’nalganlik, faoliyat stili, shaxsiy mazmun, shaxsiy va ijtimoiy (guruhiy) moslik.
Ko’rinishlari	Farqlarga ko’ra	Avlodlararo, jinslararo (gender), shaxslararo, madaniyatlararo, dinlararo, kasbiy, boshqaruv, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tolerantlik
Tiplari	Tolerantlik subyektiga ko’ra	Shaxsiy, guruhiy
	Tolerantlik obyektiga ko’ra	Shaxsiy, guruhiy, shuningdek situativ (o’z ichiga noaniqlikka nisbatan tolerantlikni oladi)
Darajalari	Psixikaning funksiyasiga ko’ra	Psixofiziologik, psixologik, ijtimoiy-psixologik
	Namoyon bo’lish darajasiga ko’ra	Past, o’rta, yuqori
Namoyon bo’lish shakllari	Intolerantlik yo’nalishiga ko’ra	Geterointolerant, autointolerant
	Ochiqlik darajasiga ko’ra	Ochiq, yashirin
	Anglanganlik darajasiga ko’ra	Anglanmagan, anglangan

Tolerantlik fenomenining differensiyallashgan tushunchasiga quyidagilar kiradi:

• 
  tabiiy tolerantlik – yosh bolalarga xos bo’lgan va uning shaxsiy «Men» sifatlari assotsiatsiyalashmagan – ochiqlik, mehribonlik, ishonuvchanlik («А» tipli tolerantlik);
  
• 
  ma’naviy tolerantlik – insonning tashqi «Men»i bilan assotsiatsiyalashgan sabr, sabrlilik («В» tipli tolerantlik);
  
• 
  axloqiy tolerantlik – ichki «Men» bilan assotsiatsiyalashgan qabul qilish va ishonch tuyg‘ulari («D» tipli tolerantlik).