Mavzu: shaxslararo munosabatlar va ularning kechishi

Tolerantlikning KOGNITIV komponenti. Bu komponent yaqqol ko’rinuvchi va ko’p jihatdan tadqiq etilganligi uchun tolerantlik ko’pincha kognitiv «transkripsiya»da tasvirlanadi. Bu yerdagi asosiy jihatlar murakkablik, ko’p o’lchamlilik, oldindan bashorat qilib bo’lmasligi, u haqdagi individual fikrlar tabiatini tan olishdir. Shuning uchun ham u haqdagi fikrlarni yagona haqiqatga birlashtirishning imkoni yo’q. Yuqoridagi aspektlar tolerantlik tamoyillari Deklaratsiyasida ham ta’kidlab o’tilgan, unda tolerantlik – bu «eng avvalo bizning olamni, inson individualligining namoyish bo’lish shakllari turlichaligi, boyligini to’g‘ri anglashimizdir», – deyiladi. Tolerantlikning kognitiv komponenti inson tomonidan murakkablik va ko’p o’lchamlilikni qabul qilish va tushunishdan iborat bo’lib, bular hayotiy haqiqat bilan bir qatorda uni qabul qilish variantlarining turlichaligi, ularni turli insonlar tomonidan turlicha baholanishi va tushunilishi, nisbiy va to’liq emasligi, subyektivligidir. Tolerantlik kognitiv o’lchamda aynan qarama-qarshilik holatlarida namoyon bo’ladi: fikrlarning to’qnash kelishi, qarashlarning mos kelmasligi va hokazo. Bu mos kelmaslik plyuralizmni qabul qilish, interpretatsiyalarning boyligidan dalolat beradi. Kognitiv intolerantlik tolerantlikning aksi bo’lib, me’yor mavjudligi pozitsiyasidan kelib chiqadi, shuning uchun u fikrlarning ko’p bo’lish imkoniyatini rad etadi va har qanday fikrlar plyuralizmi, insonlarning turlicha nuqtai nazarlarini xatolik, adashish va hatto atayin qarshi chiqish deb baholaydi. Tolerantlik shuningdek, shaxsning suhbatdoshi bilan ma'lurn vaziyat ustidan turlicha fikrlar bildirish imkoniyatini ham anglatadi, kognitiv «nizo» shaxslararo nizoga olib kelmaydi.
Tolerantlikning EMOTSIONAL komponenti. Tolerantlikda empatiyaning ahamiyati beqiyos va bu fikrni deyarli barcha tadqiqotchilar ma’qullagan. Tolerantlikning emotsional tashkil etuvchisining ahamiyati shundaki, aynan shu o’lchov kommunikativ jarayonda suhbatdoshlarni o’zaro umumiylikka erishishlari, uzilgan insoniy aloqalarni tiklashlari imkonini beradi. Bundan tashqari empatiya suhbatdoshlar o’rtasidagi kognitiv yoki xulq-atvor tekisligida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan qarama-qarshiliklarni bartaraf etish yoki yumshatish imkonini beradi. To’liq empatiya bebaho va bu ma'noda mazmunan tolerantdir. Emotsional komponentning alohida tashkil etuvchisi sifatida emotsional barqarorlikning o’ziga xos ko’rinishi – «affektiv tolerantlikni» aytish mumkin. Uning mazmuni emotsional tolerantlikni, og‘riqli hislarni sabr bilan yengish va hokazo. Tolerantlikning ushbu ko^lrinishining boshqa bir aspekti o’zga kishining turli emotsional ko’rinishlariga sabrli munosabatda bo’lishi bilan bog‘liq. Rivojlangan affektiv tolerantlik insonga shaxsiy emotsional jarayonlari bilan bir qatorda boshqa insonlarning his-hayajonlarini yaxshiroq anglashga, asabiylashmay va ulardan yomon ma’no izlamay qabul qilishga yordam beradi.