mavzu soat juftlik Kognitiv rivojlanish nazariyasi

Iskala - vakolatli shaxs tomonidan ta'minlanadigan qo'llab-quvvatlash mexanizmi bo`lib, bu bolaga o'z proksimal zonasidagi vazifani muvaffaqiyatli bajarishga yordam beradi.

Xuddi shu tarzda, dastlab bolani yangi vazifani bajarishda boshqaradigan kattalar ham bolaning dastlabki harakatlarini qo'llab-quvvatlash uchun iskala bilan ta'minlaydi.
Iskala har xil shakllarda bo'lishi mumkin. Mana ko'pgina imkoniyatlardan bir nechtasi:
• Vazifani to'g'ri bajarilishini bolalar osonlikcha taqlid qiladigan tarzda namoyish eting.
• Murakkab vazifani bir nechta kichikroq, sodda vazifalarga ajrating.
• Vazifani qanday bajarish kerakligi to'g'risida tuzilma yoki ko'rsatmalar to'plamini taqdim eting.
• Kalkulyator, kompyuter dasturlari (matnni qayta ishlash dasturi, elektron jadval va boshqalar) yoki vazifaning ba'zi jihatlarini osonlashtiradigan boshqa texnologiyalarni taqdim eting.
• Bolalarni vazifani tegishli ravishda o'ylashiga olib keladigan savollar bering.
• Bolalarning e'tiborini vazifaning tegishli jihatlariga yo'naltiring.
• Bolalar qanday rivojlanayotgani haqida tez-tez xabar bering.
Muayyan bilim va qobiliyat darajalariga qarab, har qanday yoshdagi yoki sinfdagi har xil bolalar o'zlarining muvaffaqiyatlarini qo'llab-quvvatlash uchun turli xil iskala turlariga muhtoj bo'lishi mumkin. Bolalar yangi vazifani bajarishga usta bo'lishlari bilan, ulardagi iskala bosqichma-bosqich bekor qilinadi, natijada ular oxir-oqibat uni o'zlari bajaradilar.
Kattalar faoliyatida ishtirok etish
Deyarli barcha madaniyatlar bolalarni kattalarga jalb qilishga imkon beradi. Bolalar kattalar ta`sirida asta-sekinlik bilan ularning faoliyatida faol ishtirok eta boshlaydilar. Aksariyat hollarda bolalarning kattalar faoliyatiga erta jalb qilinishi ba'zan boshqariladigan ishtirok deb ataladigan narsalar orqali boshqariladi va nazorat qilinadi. Bizning bolalarimiz maktabgacha yoshda bo'lganlarida biz ko'pincha ularga ingrediyentlarni o'lchash, quyish va aralashtirishni so'rab, pechenye pishirishda yordam berishimiz mumkin. Ya`ni ular yonida turib va o'lchovlarni to'g'ri bajarish, to'kishni minimallashtirish va boshqalar haqida takliflar beramiz. Xuddi shunday liftdagi tegishli tugmachalarni bosish, pochta qutilarimizni tekshirish, konvertlarni ochishimiz, uy eshigini ochish yoki qulflash kabi yumushlarni qanday bajarayotganliklarini kuzatishimiz va kerak bo`lganda amaliy yordam berishimiz mumkin. O'rta maktabda o'qiyotganlarida esa mustaqil ba`zi ishlarni bajara boshlaydilar. Masalan, tugma qadash, tuxum qovurish, gullarni parvarish qilish va hokazo.
Ba'zi hollarda kattalar bolalar va o'spirinlar bilan rasmiy yoki norasmiy ravishda ishlashadi. Asosan “Ustoz-shogird” asosida kattalar yoshlarga yangi ko'nikmalarni o'rgatadi. Jumladan, ustozlar bolalarni asta-sekin kattalar jamoasidagi muayyan ko'nikmalar va hunarlarga - masalan, to'quvchilik, tikuvchilik, mashina tuzatish yoki musiqa asboblaridan foydalanishga o'rgatadilar.
Shogirdlik davrida bolalar nafaqat o'zni tutishni, balki mahorat yoki uquvni ham o'rganadilar. Usta to'quvchilar shogirdlarga o'z san'atlarini o'rgatganda, jarayonning muayyan tomoniga e'tiborni qaratish uchun arqon, to'qish, shatl va jabduq kabi atamalardan foydalanishlari mumkin. Xuddi shunday, o'qituvchilar o'quvchilarga ilmiy tajribalar orqali rahbarlik qilganda, talabalar o'z protseduralari va natijalarini baholashda yordam berish uchun faraz, dalil va nazariya kabi so'zlardan foydalanadilar. Shuningdek, kattalar bolalarga qandaydir vazifa yoki mashg'ulot haqida fikr yuritishlari haqida ko`rsatma berganlarida kognitiv shogirdlik vaziyati hosil qilinadi. Masalan, matematik masalani yechish, matnni lisoniy tahlil qilish, kiyim tikish uchun andoza olish va hokazo. Vazifaning turli jihatlari haqida suhbatlashish jarayonida kattalar va bola birgalikda vaziyatni tahlil qilib, eng yaxshi yondashuvni ishlab chiqadilar va kattalar vaziyatni o'ylash va ruhiy jihatdan qayta ishlashning samarali usullarini namuna qiladilar. Vigotskiy fikricha, bolalarning kattalar faoliyatiga bosqichma-bosqich kirishi ularning ZPDlarida o'zini tutishi va fikrlash qobiliyatlari bilan shug'ullanish ehtimolini oshiradi. Shuningdek, bu bolalarga yangi olingan ko'nikmalar va fikrlash qobiliyatlarini keyinchalik foydali bo'lishi uchun mos bo'lgan sharoitlarga bog'lashga yordam beradi.

•