Mavzu: "tashqi savdo siyosati"

R.Vernonning tovarning hayotiy sikli nazariyasida mamlakatning jahon 
savdosidagi muvaffaqiyati ichki bozorga bog‘liqligi ta’kidlanadi. Vernon 
nazariyasiga ko‘ra mahsulotlarning ba’zi bir turlari to‘rt bosqichdan iborat sikldan 
o‘tadi (joriy etish, o‘sish, yetuklik, pasayish), ularni ishlab chiqarish esa xalqaro 
miqyosda siklning bosqichidan kelib chiqqan holda siljiydi. R.Vernon AQShning 
yangi va istiqbolli tovarlarning ahamiyatli miqdorini ishlab chiqarishda yetakchilik 
qilishi sabablarini ochib berishga harakat qildi. «Tovar sikli» tushunchasi milliy va 
tashqi bozorlarning o‘zaro bog‘liqligini izohlovchi nazariyaning asosiga aylandi. 
Xalqaro mehnat taqsimoti va jahon savdosi tarkibiy tuzilishining samaradorligi 

---

16 
mustaqil-lik, o‘zaro bog‘liqlik va bog‘liqlik konsepsiyalarini tushuntirishga 
yordam beradi. 
Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi barcha nazariyalarning hayotiy 
layoqatliligini va ularni doimiy ravishda modifikatsiyalab, yangi qirralarni qo‘shib 
turish zarurligini tasdiqlaydi. Xalqaro aloqalarning jahon amaliyotida esa bu 
nazariyalardan keng foydalanilmoqda. 
Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab 
chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo‘yadi. 
Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi.
II- BOB. TASHQI SAVDONING SHAKLLANISHI VA 
XUSUSIYATLARI 
2.1. Tashqi savdoga ta’sir etuvchi omillar 
Tashqi savdo — bir mamlakatning boshqa mamlakat yoki mamlakatlar bilan 
olib boradigan savdosi. Mamlakatdan tovarlar chikarish (eksport) va mamlakatga 
tovarlar kiritish (import)dt tashkil topadi. Eksport va import yigʻindisi 
mamlakatning Tashqi savdo aylanmasini tashkil etadi. Mamlakatlar oʻrtasida 
savdosotiqnint rivojlanishi ikki tomonlama foyda olish imkonini beradi. Tashqi 
savdo mamlakatlararo iktisodiy munosabatlarning eng oddiy va eng kad. shaklidir. 
Kds. Misr, Yunoniston va Rim quldorlik tuzumi davridayoq boshqa mamlakatlar 
bilan ikki tomonlama savdosotiq munosabatlarini amalga oshirgan. Insoniyat 
tarixida birinchi marta Sharq va Gʻarb dunyosini bir-biri bilan bogʻlagan Buyuk 
Ipak puli kitalararo savdoni yoʻlga qoʻydi. Bu yoʻl hozirgi Oʻzbekiston hududida 
joylashgan shaharlarda savdosotiqning keng kuloch yoyishiga olib kelgan edi. 
Tashqi savdoning rivojlanishiga Buyuk geografik kashfiyotlaraan soʻng 
yangi dengiz yoʻllarining ochilishi kuchli turtki boʻldi. Ayniqsa, sanoat, 
mashinalashgan ishlab chiqarish. xalqaro xoʻjalik aloqalarini yanada rivojlantirib 
yubordi. Yangi tarmoklar, ishlab chiqarish. turlarining paydo boʻlishi, mehnat 
unumdorligining oshishi ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ichki isteʼmoldan 

---

17 
tashqari qismini chet ellarga chiqarish va sotish imkonini berdi. Ayni paytda 
kupchilik mamlakatlarda xom ashyo resurslariga ehtiyoj keskin oshdi. Natijada 
tashqi oldisotdi harakatlarini amalga oshirishni uygunlashtiradigan xalqaro bozor 
qaror topdi. 
Tashqi savdoning rivojlanishi asosida xalqaro mehnat taqsimoti va D. 
Rikardo asoslab bergan qiyosiy ustunlik qoidasi yotadi. Bu kridaga koʻra alohida 
sharoitlarning mavjudligi, xususan, qulay geografik joylashuv, noyob tabiiy 
resurslar ayrim mamlakatlarga tovar va xizmatlarning ayrim turlarini ichda 
muayyan ustunliklar beradi. Mamlakat oʻzining qiyosiy ustunligidan foydalanib 
ayrim tovar turlarini ishlab chiqarish.ga ixtisoslashadi, mahsulotlarini boshqa 
mamlakatlarga ham sotish maqsadida katta miqdorda va yuqori sifatda ishlab 
chiqarish.ga xarakat qiladi. Bunday tovar va xizmatlarni uzlarida ishlab 
chiqarmaydigan boshqa mamlakatlar, ishlab chiqarganda ham ularga ketadigan 
sarfxarajatlarning nisbatan yuqoriligini hisobga olib, tashqaridan tovar va 
xizmatlarni kiritish yoʻlini tutadilar. 
Oʻzbekiston Respublikasi jahonning 140 dan ortiq mamlakatlari bilan 
savdosotiq aloqalarini amalga oshirmoqda. 2013-yilda Oʻzbekistonning tashqi 
savdo aylanmasi 6,7 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Bu koʻrsatkich 2002-yilga 
nisbatan 17,3% kupdir. Uning Tashqi savdoda jahonning iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlari hissasi ortib bormoqda. Oʻzbekiston savdo aylanmasining 62% uzoq 
xorij mamlakatlariga, 38% esa MDH mamlakatlari hissasiga toʻgʻri kelmoqda. 
Oʻzbekistonning hozirgi asosiy savdo hamkorlari — Buyuk Britaniya, Germaniya, 
Yaponiya, Shveysariya, AQSH, Janubiy Koreya, Rossiya, Italiya, Niderlandiya, 
Belgiya, Turkiya, Fransiya, Xitoy va boshqa davlatlar. Respublika Tashqi 
savdoning 60%dan ziyodrogʻi Yevropaga, 33% Osiyo, 6,5% Amerika qitʼasi 
mamlakatlari hissasiga toʻgʻri keladi (2013). Tashqariga tovar chiqarish tarkibida 
mashina va asbobuskunalar, rangli metallar va energiya vositalari oʻrin olmoqda. 
Asosiysi — Oʻzbekistonning Tashqi savdoda faqat xom ashyo vositalari bilan 
qatnashuviga barham berilmoqsa, eksport tarkibi sezilarli kengaymoqda. 

---

18 
Rivojlangan mamlakatlar bilan savdo aloqalari chetdan qoʻshimcha 
moddiymoliyaviy resurslarni jalb kilish, ishlab chiqarish.ga ilgor texnika va 
texnologiyani joriy etish, ichki isteʼmol bozorini turlituman keng xalq isteʼmoli 
tovarlari bilan toʻldirish, xizmat koʻrsatish sohasida xorij tajribasidan foydalanish, 
qoʻshimcha ish oʻrinlarini yaratihda muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
Mamlakatning Tashqi savdo siyosatini Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi 
iqtisodiy aloqalar Agentligi amalga oshiradi. Tashqi savdo "Oʻzbekiston 
Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati toʻgʻrisida" (2015, 14 iyun), "Valyutani 
tartibga solish toʻgʻrisida" (2016, 7 may), "Davlat bojxona xizmati toʻgʻrisida" 
(2015, 29 avgust) qonunlari, "Bojxona kodeksi" (2017, 27 dekabr) va boshqa 
qonun va qarorlar, meʼyoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. 
Ko‘pchilik hollarda eksportni davlat tomonidan rag‘batlantirish tadbiri 
sifatida ko‘pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qo‘llaniladi. Bunda tajriba–
konstruktorlik ishlari va eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqarishni bevosita 
moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat budjetidan imtiyozli kreditlar berish 
ko‘zda tutiladi.