Mavzu: "tashqi savdo siyosati"

Qiyosiy ustunlik nazariyasi. D.Rikardo o‘zaro foydali savdo va xalqaro 
ixtisoslashuvning ancha umumiy tamoyillarini shakllantirib, A.Smitning 
qarashlarini takomillashtirgan holda «qiyosiy ustunlik» nazariyasini ishlab chiqdi. 
U mazkur nazariya yordamida, hatto barcha mahsulotlarni ishlab chiqarishda ayrim 
mamlakatning mutlaq ustunligi mavjudligida ham o‘zaro foydali savdoning 
nafaqat mumkinligini, balki zarurligini isbotlab berdi. Bu mamlakat nisbatan past 
samarali mahsulotni ishlab chiqarishdan voz kechib, nisbatan yuqori samarali 
Qiyosiy ustunlik nazariyasi
Mutlaq ustunlik nazariyasi

---

13 
mahsulotni ishlab chiqarishga o‘tish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirishi 
mumkin. D.Rikardoning fikricha, mamlakat o‘zida qiyosiy ustunlikka ega bo‘lgan 
tovarlarni ishlab chiqarishi va chetga sotishi yetarli hisoblanadi. 
Qiyosiy ustunlik nazariyasi quyidagi bir qator shartli farazlarga asoslanadi: 
1) unda ikkita mamlakat va ikkita tovar o‘zaro taqqoslanadi; 2) ishlab chiqarish 
xarajatlari ish haqi ko‘rinishida olinadi; 3) mamlakatlar o‘rtasidagi ish haqi 
darajasidagi farqlar e’tiborga olinmaydi; 4) transport xarajatlari e’tiborga 
olinmaydi; 5) erkin savdo mavjud deb faraz qilinadi. 
Xalqaro savdoda qiyosiy ustunlik tamoyillarining amal qilishini yaqqol tasavvur 
qilish uchun quyidagi shartli misolni ko‘rib chiqamiz 
1.2-jadval 
 Turli mamlakatlarda don va vino ishlab chiqarish 
xarajatlari 
Mamlakat 
50 kg don ishlab chiqarish 
xarajatlari, kishi-kun 
100 vino ishlab chiqarish 
xarajatlari, kishi-kun 
Buyuk Britaniya 
100 
120 
Portugaliya 
90 
80 
Jadvaldan ko‘rinadiki, agar mutlaq xarajatlar e’tiborga olinsa, ular har ikkala 
mahsulot bo‘yicha ham Portugaliyada past bo‘lib, uning Buyuk Britaniya bilan 
savdo aloqalarini o‘rnatish uchun hech qanday ehtiyoj yo‘q. Biroq, qiyosiy 
xarajatlar ushbu fikr-mulohazalarni o‘zgartirib yuboradi.
Iqtisodiyot nazariyasida xalqaro ixtisoslashuvning ustunliklarini asoslash 
Rikardoning klassik sxemasi bilan cheklanmagan. XX asrda xalqaro 
ixtisoslashuvning qonuniyatlari E.Xeksher, B.Olin, P.Samuelson, J.Keyns, 
V.Leontev, G.Xaberler va boshqa ko‘plab iqtisodchilar tomonidan tadqiq qilindi. 
Jumladan, iqtisodiy adabiyotlarda Xeksher-Olin-Samuelson modeli deb 
yuritiluvchi model alohida ahamiyat kasb etadi. Bu model asoschilari E.Xeksher va 
B.Olin xalqaro tovar oqimlarining yo‘nalish va tarkibiy tuzilishi qay tarzda 
belgilanishi to‘g‘risidagi zamonaviy tasavvurlarni ishlab chiqdilar. P.Samuelson 

---

14 
esa mazkur fikrlarni amaliy jihatdan ifodalovchi matematik shartlarni ochib berdi. 
Mazkur model asosida ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi yotadi. 
Ma’lumki, turli mamlakatlar ishlab chiqarish omillari – ishchi kuchi, yer va kapital 
bilan turli darajada ta’minlanganlar. Agar mamlakat faqat qandaydir bitta omil 
bilan yetarli darajada ta’minlangan bo‘lsa, bu mamlakatda shunday omil sig‘imi 
katta bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarish arzonga tushadi.
1954 yili amerikalik iqtisodchi V.Leontevning maqolasi e’lon qilinib, unda 
o‘sha davrda kapital ortiqchaligiga ega bo‘lgan mamlakat hisoblanuvchi AQSh 
eksporti va importida mehnat va kapital to‘liq sarfining hisob-kitobi asosida 
Xeksher-Olin nazariyasini tekshirishga urinib ko‘rilgan. Bunda AQSh kapital 
sig‘imi yuqori bo‘lgan tovarlarni eksport qilib, mehnat sig‘imi yuqori bo‘lgan 
tovarlarni esa import qilishi taxmin qilinar edi. Natija teskari bo‘lib chiqib,