Mavzu: Tokning magnit maydoni. Magnit maydon induksiyasi. Magnit oqimi. Amper kuchi. Lorens kuchi

Magnit induksiyasi. 
Magnit maydondagi tokli o'tkazgichga ta'sir qiluvchi kuchlanri aniqlash masalasini birinchi 
bo'lib fransuz olimi Amper 1820 yilda hal qilgan. 
- 
Magnit maydonming tokli o'tkazgichga ta'sir qiluvchi kuchini quyidagi qurilma yordamida 
kuzatish mumkin: tasvirlangandek, doimiy magnitning N va S qutblari orasidagi bir jinsli magnit 
maydoni (B=const) ga joylashtirilgan A va S sterjenlarning ustiga erkin dumalay oladigan D sterjen 
joylashtiriladi. A va S strejenlar K komuntator orqali akkumulyatorlar batareyasi B ga ulanadi. 
Kommutator A, S va D o'tkazgichlardan tashkil topgan elektr zanjirga tokni ulash va uzish bilan 
ulardagi tokning yo'nalishinì ham o'zgartiradi. 
Kommutator (K) orqali zanjirga ulansa, D sterjenga kuch ta'sir qiladi va u A va S sterjenlar 
ustida dumalay boshlaydi. D sterjenga ta'sir qiluvchi, amper kuchi deb ataluvchi bu Q'A kuchni 
prujina yordamida muvozanatga keltirish usuli yoki boshqa biror mexanik usuli bilan osongina 
oichash mumkin. 
Amper tajriba natijalari asosida bu kuchni hisoblashga imkon beradigan qonun ni quyidagicha 
ta'rifladi: 
Bir jinsli magnit maydondagi tokli o'tkazgichga ta'sir qiluvchi kuch o'tkazgichdan o'tayotgan 
tokning kuchi I, o'tkazgichning uzunligi L, magnit maydonmng induksiyasi bilan o'tkazgichbilan
magnit induksiya chiziqlari orasidagi burchak sinusiga ko'paytmasiga teng, ya'ni: 

---

F
A
=I L sin 

(1) 
Amper kuchi o'Jkazgich va magnit maydon induksiya vektori yotgan tekislikka 
perpendikulyar yo'nalgan bo'lib, uning yo'nalishi quyidagi chap qo'l qoidasi bilan aniqlanadi. 
Agar chap qoining kaftiga magnit induksiya vektorining o'tkazgich uzunligi ga perpendikulyar 
tashkil etuvchisi tushayotganda; to'rt barmoq tokning yo'nalishi bilan mos tushsa, 90
0
ga kerilgan 
bosh barmoq o'tkazgichga ta'sir qiluvchi F
A
Amper kuchining yo'nalishini ko'rsatadi. 
Faraz qilaylik
2



, sin 

=1 bo'lsin, ya'ni tokli o'tkazgich magnit maydon induksiya 
chiziqlariga perpendikulyar joylashgan bo'lsin. U vaqtda rasmda magnit maydon induksiyasi 
quyidagiga teng bo'ladi 
IL
F
B
A

(2) 
Bu ifodaga binoan magnit maydon induksiyasini yana quyidagicha ta'riflash mumkin: Magnit 
maydonning induksiyasi deb, o'tkazgichdan bir birlik tok kuchi o'tayotganda magnit maydon 
kuch chiziqlariga perpendikulyar joylashgan o'tkazgichning uzunlik birligiga ta'sir qilayotgan 
kuchga miqdor jthatdan teng bolgan fizik kattalikka aytiladi. Magnit maydon induksiya vektoridan 
tashqari kuchlanganlik vektori bilan xnrakterlanadi. Bu ikki kattalik o'zaro quyidagi munosabat 
bilan boglangandir: 
H
B




0

(3) 
Amper kuchi texnikada katta qo ' llanishga ega. Masalan, elektr dvigatellarning ishlash prinsipi Amper 
kuchiga asosìangandir Gollandiyalik olim G.A.Lorens Amper kuchining mayjudliginì magnit 
maydonning tokli o'tkazgichda harakat qilayotgan zaryadga ta'siri bilan trishuntirdi. Bu zaryadlar 
o'tìkazgich ichidan chiqib keta olmaganligidan ularga ta'sir qilayotgan ùmumiy kuch o’tkazgichga 
ta'sir etadi shunday qilib F
A
amper kuchi tokli o'tkazgichda erkin zaryadlarga ta'sir etayotgan 
kuchlar yig'indisidan iboratdir. Bunday faraz magnit maydonda harakatìanayotgan bitta zaryadga 
ta'sir etuvchi F
L
kuchini Lorens kuchi deb atash qabul qilingan. 
Demak, F
L
= F
A
/ N (4)
Bu yerda N-tokli o'tkazgichdagi erkin zaryadlarning umumiy soni. Metalda bunday zaryadlar 
har birining zaryadi e ga teng bo'lgan elektronlardan iboratdir. F
A
= BIL sin 

va I=n
0
eS bo'lgani 
uchun 





sin
sin
sin
0
0
N
eV
n
B
N
eSL
n
B
N
L
I
B
F
L



(5) 
n
0
=N ekanliginì nazarda tutib, Lorens kuchini hisoblash uchun formula olamiz: 
F
L
=B L sin 

(6) 
Bu yerda 

-B va 

vektorlar orasidagi burchak. 
Lorens kuchinihg yo'nalishì chap qo’l qoidasi yordamida topiladi. 
Uni qollaganda shuni esda tutish kerakki, agar magnit maydonda e+ musbat zaryad harakat 
qilayotgan bo'lsa, u holda ochilgan 4 barmog'imiz zaryad harakat qilayotgan tomonga 
yo'naltinlishi, ya'ni u vektorning yo'nalishi bilah mos kelishi kerak, agar manfiy zaryadlangan e- 
zaryad harakat qilayotgan bo'lsa, u holda ochilgan 4 barmog'imiz unga qarshi yo'nalgan bo'lishi 
kerak. Lorens kuchi har doim V va u vektorlar yotgan tekislikka perpendikulyar bo'lar ekan. Bu esa 
u ushbu vektorlarning har biriga perpendikulyar ekanligini bildiradi Demak, Lorens kuchi ish 
bajarmaydi, ya'ni magnit maydonda harakatlanayotgan erkin zaryadlarni kinetik energiyasini o'zgartìra 
olmaydi. 
U faqat erkin zaryadlarning harakat yo'nalishinigina o'zgartirishi mumkin, ya'ni markazga 
intìlma kuchdir. 
Massasi m va tezligi u bo'lgan q zaryad B induksiyali magnit maydonga shunday uchib kirsinki, 
bunda u tezlik vektori B vektorga perpendikulyar bo'lsin, u holda F
L
=F
m.n

r
m
qB
2



(7)

---

bo'ladi. Ushbu holda zaryad 

qB
m
r

(8) 
radiusli aylana boylab harakat qiladi.