Mavzu: Tokning magnit maydoni. Magnit maydon induksiyasi. Magnit oqimi. Amper kuchi. Lorens kuchi

 
1. O zinduksiya va o’zaroinduksiya. 
2. Magnit maydonning energiyasi. 
O’zgarmas tokli zanjirning xususiy magnit maydoni zanjir ulanganda va uzilganda, shuningdek unda 
tok kuchi o’zgarganda o’zgarishini eslaymiz. Bu ko’rsatilgan momentlarda bunday zanjirda induksiya 
EYuK hosil borishi kerakligini bildiradi. Zanjirda oqayo tgan tok magnit maydonining ozgarishi
natijasida shu zanjirning o’zida induksiya EYuK ning hosil bo’rishi o’zinduksiya hodisasi deb 
ataladi
; 
hosil bo’lgan elektr yurituvchi kuch esa o’zinduksiya EYuK deyiladi. 
Elektr energiya manbai (B) va unga kelma-ket ulangan K kalit, M lampochka va o’zagi 
ferromagnetikdan yasalgan S g’altakdan tuzilgan ochiq zanjir mavjud bo’lsin. Zanjir ulanganda 
lampochka bir oz kechikib yonadi. Bu hol g’altakda sezilarli o’zinduksiya EYuK hosil bo’lishi bilan 
tushuntiriladi. Lens qonuniga binoan bu o’zinduksiya EYuK zanjirda tokning tez o’sishiga qarshilik 
ko’rsatadi.
O’zinduksiya EYuK ning qarshiligini yengishga sarflangan manba energiyasi bu zanjir magnit 
maydonida, asosan S o’zakli g’altak ichida to’planishini qayd qilib o’tamiz. Zanjirdagi tok kuchi 
ozgarmas bolib qolganda, zanjir magnit maydonining energiyasi ham o’zgarmaydi. Zanjir magnit 
maydoni energiyasining kattaligi faqat tok kuchiga era emas, balki zanjir turiga ham, ya'ni uning L 
induktivligiga ham bogliq bo’ladi. Kuchli elektromagnitlarda magnit energiyasi ayniqsa kattadir. 
Navbatdagi rasmda esa zanjir uzilganda hosil bo’ladigan o’zinduksiya hodisasini kuzatish uchun 
korsatilgan zanjir tuziladi. Bu zanjir K kalit bilan uzilganda S g’altak va M lampochka zanjiri 
ulanganicha qoladi. G’altakdagi tok tez kamayganligi uchun tok kamayish sekinlashtiruvchi 
o’zinduksiya EYuK hosil bo’ladi. Bunda g’altak qisqa vaqt M lampochkadagi tok nolgacha 
kamayadi va yo’narishini o’zgartirib, zanjir uzilganga qadar lampochkada bolgan tok kuchidan ancha 

---

katta bolishi mumkin bolgan tok kattaligigacha sakrab ortadi. Shuning uchun zanjir uzilgan mometitda 
lampochka bir zumga juda ravshan yonadi va hatto kuyib ketishi mumkin. O^zinduksiya hodisasi zanjir 
uzilgan yerda uchqun hosil qiladi. 
Agar zanjirda katta magnit energiya zapasi to’planadigan kuchli elektromagnitlar bo’lsa, uchqun yoy 
razradga o’tishi va kalitni ishdan chiqarishi mumkin. Bunday zanjirlarni uzishda elektrostansiyalarda 
moyli uzgichlardan foydalaniladi va boshqa ehtiyot choralari qollaniladi. 
O’zinduksiya EYriK ni hisoblash formulasi. quyidagicha aniqlanadi. Induksiya EYuKi 
t
E
ind





(1) 

=LI bo’lgani uchun 
t
I
L
E
oz




(2) 
Bundan 
t
I
L
oz





(3) 
Zanjirdagi o’zinduksiya EyuK shu zanjirdagi tok kuchining o’zgarish tezligiga to’g’ri 
proporsionaldir. 
Bu formula o’zinduksiya hodisasining matematik ifbdasi bo’lib, u quytdagicha ta'riflanadi: 
Konturda hosil bo’lgan o’zinduksiya elektr yurituvchi kuchi o’tkazgichdan o’tayotgan tok o’zgarish 
tezligining teskari ishorali ifodasiga proporsionaldir. 
Formula (1) ga nisbatan yechilsa: 
t
I
E
L



/
(4) 
Bunday o’zindukaiya koeffitsiyentining fizik ma'nosini aniqlash mumkin. 
Konturning induktivligi deb, konturdagi tok vaqt birligi ichida bir birlikka o’zgarganda hosil bo’lgan 
o’zinduksion elektr yurituvchi kuchga miqdor jihatdan teng bolgan fizik kattalikga aytiladi. HB da 
induktivlik birligi genri (Gn). 
1 Gn deb, tokning kuchi har sekundda 1 A ga o’garganda 1 V induksion elektr yurituvchi kuch hosil 
bo’lgan konturning induktivligiga aytiladi. 
Konturning induktivligi uning shakli o’lchamligi va muhitning magnit singdiruvchanligiga bog’liqligi. 
Masalan, biror bir muhitda joylashgan galtakning induktivligi undagi simlarning o’ramlar soni N ga , 
uning uzunligi t ga, ko’ndalang kesim yuzi S ga va g’altak o’zagining magnit singdiravchanligi p ga 
bog’liq bo’lib, u quyidagiga teng: 
V
L
mn
2



Bunday— g’altakning uzunlik birligiga mos kelgan o’ramlar soni, V=IS - g altakning hajmi. 
Tok kuchi va kuchlanishning qiymatlarini o’zgartirish trasformator deb ataluvchi qurilma vositasida 
amalga oshiriladi. Transformatorlarni 1-bo’lib, rus olimlari P. Yablochkov va I. Usaginlar tomonidan 
yasalgan.