Mavzu: Tokning magnit maydoni. Magnit maydon induksiyasi. Magnit oqimi. Amper kuchi. Lorens kuchi

 
Maruza matni 
 
Reja: 
1. Moddalarning magnit xossalari. 
2. Ferramagnitlar. 
3. Axborotlarni magnit usulida yozish. 
Tabiatdagi barcha moddalar beistisno u yoki bu darajada magnit xossalariga egadir. Shuning 
uchun ham, magnit maydoniga ioylashtirilganda holatini o'zgartirmaydigan moddalar rnavjud 
emasdìr. Aksincha, magnit maydoniga joyìashtirilgan moddalarning o'zi shunday maydon manbai 
bo'lib qoìadi. Shu ma'noda barcha moddalarning magnetiklar deb atash qabul qilingan. 
Hozirgi vaqtda ixtiyoriy moddani tashkil qilgan elementar zarrachalar elektronlar, protonlar. 
neytronlar, alom va molekularning magnit xossaga ega ekanligini aniqlagan. 
Bunda yadro zarrachalari: proton, neytronlarning magnit xossalari elektronnikidan 1000 marta 
kichik bo'lganligi uchun, har qanday moddaning magnit xossasi atomdagi elektronlarning magnit 
xossalari bilan xarakterlanadi. 
Elektronning qator xossaiaridan biri - elektronning atrofida elektromagnit maydonning 
mavjudligidir. Bu maydonning elektr tashkil etuvchi elektr zaryadi e=l,6 10
-19
Kl bilan, magnit 
tashkil etuvchisi esa alohida kattalik spin (yoki Pmsptn - spin magnit momenti) bilan xarakterlanadi. 
Ikkinchi tomondan, elektronning yadro atrofidagi orbital harakatlanishidan hosil bo'ladigan magnit 
maydonni xarakterlash uchun elektronning orbital magnit momenti tushunchasi kiritiladi. 
Elektronning orbital magnit momenti R morb orbital tok harakatini (bunda e elektron zaryadining 
aylanish chastotasi), orbitani S=r
2
yuzasi (bunda r- orbitaning radiusi)ga ko'paytmasiga tengdir: 
P
morb
=I
orb
S= e v r
2
Orbital magnit momenti P
m
ning yo'nalishi parma qoidasi bilan aniqlanadi. 
Magnetiklarning magnitlanganlik darajasini xarakterlash uchun magnitlanish vektorì tushunchasi 
kiritiladi. 
Magnetiklarning magnitlanish vektorì deb, uning hajm birlìgiga mos kelgan atomlarining 
natijalovchi magnit momentiga miqdor jihatdan teng bo'lgan fizik kattalikka aytiladi: 


i
m
P
I



1
bunda N magnetikning v hajmidagi atomlar soni. 
HB sistemasidagi magnitlanish vektorining o'ichov birligi 
m
A
m
Am
V
P
I
m
/
/
/
1
3
2



Tashqi magnit maydonga kiritilgan magnetikdagi magnit maydonning induksiya vektori 
B

vakuumdagi magnit maydonning induksiyasi 
B

bilan magnetikning magnitlanishi natijasida hosil 
bo'lgan ichki magnit maydonning induksiyasining vektor yig'indisiga tengdir: 
ich
B
B
B


0


Oxirgi formuladan quyidagi munosabatni hosil qilamiz: 
0
0
1
B
B
B
B
ich






bundagi B/B
0
nisbatni birliksiz kattalik bilan belgilaymiz: 
Bu m kattalikga magnetiklarning nisbiy magnit singdiruvchanligi bolib, u quyidagicha ta'riflanadi 

---

Magnetikning nisbiy magnit singdiruvchanligi deb, undagi magnit maydonning induksiyasi 
vakuumdagidan necha marta farq qilishini korsatuvchi kattalikka aytiladi. 
Masalan, vakuum va havo m=l, chunki bu muhitdagi ichki magnit maydon induksiyasi nolga 
teng, ya'ni B
ich
=0. 
Eksperimental tekshirishlardan ma'lum boidiki, turli moddalarning nisbiy magnit 
singdiruvchanligi vakuumnukidan katta ham, kichik bo'lishi mumkin ekan.. 
Nisbiy magnit singdiruvchanligining qiymatiga qarab moddalar uch gruppaga bolinadi. 
Nisbiy magnit singdiruvchanligi vakuumnikidan birozgina kichik bo’lgan (

ta.shqi magnit maydonga kiritilganda tashqi maydon kuzatiladigàn yo'nalishda ichki magnit 
maydon hosil bo'ladi. 
Bu ichki magnit maydonning B
ich
tashqi maydonmkiga B
0
qarama-qarshi yo'nalganligi 
uchun butunlay moddalarga diamagnit moddalar yoki diamagnetiklar deyiladi. 
Nisbiy magnit singdiruvchanligi vakuumnikidan birozgina kattaroq bo'lgan (

1) moddalar 
tashqi magnit maydonga joylashtirilganda u maydonni kuchaytiradigan yo'nalishda ichki magnit 
maydon hosil boladi. Bu ichki maydonning B
ich
induksiyasi tashqi maydonning B
0
bilan 
parallel yo'nalganligi uchun bunday moddalarga paramagnit moddalar yoki paramagnetiklar 
deyiladi. 
Quyidagi jadvallarda ayrim magnetiklarning nisbiy magnit singdiruvchanligi keltirilgan: 
Nisbiy magnit singdiruvchanligi vakuumnikidan juda katta (

»l) bo'lgan moddalar tashqi magnit 
maydonga kiritilsa, tashqi maydonga nisbatan yuzlarcha va minglarcha marta katta bo'lgan icliki 
maydon hosil boladi. Bunday moddalarning boshlang'ich namoyandasi temir bo'lgani uchun 
ularga ferromagnit moddalar yoki ferromagnetiklar deyiladi Bunday moddalarga temir, cho’yan, 
nikel, kobalt va bir qator temir qotishmalarini misol qilib ko’rsatish mumkin. 
Ferromagnetiklarning tuzilishini mikroskop yordamida o’rganish shuni ko’rsatadiki, ular 
olchamligi 0,001 mm atrofida bo’lgan juda ko'p o’z-o’zidan magnitlashgan sohalardan tashkil 
topgan ekan. Bunday sohalarga domenlar deb ataladi. 
Har bir domenda undagi barcha atomlarning magnit momentlari bir tomonga yo’nalgan bo’ladi. 
Magnit maydonlari ferromagnetiklar yordamida kuchaytirish texnikada keng qo’llaniladi. 
Masalan, ferromagnetik yordamida solenoidning magnit maydonini kuchaytirishdan elektromagnit 
yasashda foydalaniladi. Solenoidga qo’yiladigan sterjen o’zak deb ataladi.Ozagi yumshoq 
po’latdan yasalgan solenoid elektromagnit deb. solenoid yasalgan sim esa elektromagnit 
chulg’ami deb ataladi. Elektromagnit ko’pincha taqasimon shaklda yasaladi. Bunday 
elektromagnitning sxemasi ko’rsatilgan. Elektromagnitning shunisi ajoyibki, chuIg’amdagi tokni 
ulash va uzish bilan magnitlash va magnitsizlash miunkin. Elektromagnitning xuddi mana shu 
xususiyati uning turli avtomatik qurilmalarda, masalan elektromagnit releda keng qo’llanilishiga 
sabab bo’ladi. Hozirgi zamon elektrotexnikasida elektromagnitlardan ko’taruvchi kranlar, telefon 
telegraf, elektrodvigatel, generatorlar, o’lchov asboblari va h.k. larda foydalaniladi. 
Ferromagnetiklarning qayta magnitlash protsessida o’z hajmini o’zgartirishi ularning muhim 
xossalaridan biridir. Ferromagnetiklarning bu xossasi magnitostriksiya deb ataladi. Undan 
ultratovush tebranishlarini olishda foydalaniladi. Buning uchun g’altakka uchi chiqib turuvi o’zak 
kiritiladi va g’altakka yuqori chastotali o’zgaruvchan tok beriladi