Turkiy tillarda, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda, ushbu yuklamaning yanada rivoji kuzatiladi, u pe so‘roq yuklamasiga birikib, gumon ma’nosiga ega bo‘lgan so‘roq yuklamasini ifodalaydigan yangi yuklamani vujudga keltiradi: tat., boshq: munї, xak. bani. - Turkiy tillarda, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda, ushbu yuklamaning yanada rivoji kuzatiladi, u pe so‘roq yuklamasiga birikib, gumon ma’nosiga ega bo‘lgan so‘roq yuklamasini ifodalaydigan yangi yuklamani vujudga keltiradi: tat., boshq: munї, xak. bani.
- Turkiy ma yuklamasining bu//pu//mu (bu) ko‘rsatish olmoshidan kelib chiqqanligini hisobga olmoq kerak.
- Runik yodnomalarda yuklamalar mli fonetik variantlarda, tor unlilar bilan birga uchraydi: Qag‘an-mu qїsayїn tädim (To‘nyuquq, 5) – Xoqonni ham qo‘lga olayin dedim. Bar-mü-nä (To‘nyuquq, 14) – Bormidi? Chuvash tilida, aftidan, so‘z boshidagi undosh tushib qolib, metateza hodisasi ro‘y bergan (-im).
- Hozirgi turkiy tillarda ma yuklamasi assimilyatsiya qonuniga bo‘ysunib, (unli va undoshlarda) o‘ziga xos so‘roq affiksiga aylangan.
- Barcha turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan bobotil omomorf ma yuklamasi inkor ma’nosiga ega. Bu boradagi barcha ishlarda u inkor affiksi sifatida qaraladi, odatda, otlarda keng qo‘llanilayotgan bo‘lsa-da, fe’l shaklida keng ishlatiladi.
3. Kuchaytiruv yuklamalari. Umumturkiy da yuklamasi da bog‘lovchisi-ning vujudga kelishiga sababkor bo‘lgan. Ular fonetik jihatdan farqlanmaydi va shunday fonetik variantlarga ega. Bu yuklama uchun kuchaytiruv-ta’kid, emotsio-nal-ekspressivlik ma’nolari xosdir. Ushbu ma’noda u qadimgi turkiy yodnomalarda uchraydi: Bu altї ya küntog‘ishїdan-ta künbatushїg‘acha teggän erdi (Bu olti yoy sharqdan g‘arbgacha qurildi). Ammo hozirgi tillarda da yuklamasi turli ma’nolarga ega: tasdiq, biriktirish, chegaralash, ayirish, to‘siqsizlik; u so‘roq yuk-lamasiga birikib, gumon olmoshlarini vujudga keltirishda ishtirok etadi. - 3. Kuchaytiruv yuklamalari. Umumturkiy da yuklamasi da bog‘lovchisi-ning vujudga kelishiga sababkor bo‘lgan. Ular fonetik jihatdan farqlanmaydi va shunday fonetik variantlarga ega. Bu yuklama uchun kuchaytiruv-ta’kid, emotsio-nal-ekspressivlik ma’nolari xosdir. Ushbu ma’noda u qadimgi turkiy yodnomalarda uchraydi: Bu altї ya küntog‘ishїdan-ta künbatushїg‘acha teggän erdi (Bu olti yoy sharqdan g‘arbgacha qurildi). Ammo hozirgi tillarda da yuklamasi turli ma’nolarga ega: tasdiq, biriktirish, chegaralash, ayirish, to‘siqsizlik; u so‘roq yuk-lamasiga birikib, gumon olmoshlarini vujudga keltirishda ishtirok etadi.
- Ta//tä kuchaytiruv yuklamasi barcha turkiy tillarda tarqalgan: shor. Men-da köridm; olt. Uy da, qoy do doq (Sigir ham, qo‘u ham yo‘q); xak. Sin de ügreneziñ (Sen ham o‘rganasan); q.balq. Bir zat da aytolmadïm (Men hach narsa deya olmadim); tat. Ba°shqalar bilän Jihansha ba°bay da kilgän idi (Boshqalar bilan birga Jigansha boboy ham kelgan edi); no‘g‘. Bir zat ta yoq (Hech narsa yo‘q); turkm. Tiz‘räk oqa da (Tezroq o‘qisang-chi!); o‘zb. O‘zing bilasan-da; qoz. Onьsь ras ta edi(Bu to‘g‘ri edi); ozarb. Sänin gaydandïr da! (Bu sening odating!); chuv. Butra da s‘unmaris, shïvra da butmaris (Olovda ham yonmadi, suvda ham cho‘kmadi); qirg‘. Jer da, su: da bizdeylerdiki (Yer ham, suv ham bizlarnikiday) kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
