Mavzu. Uglevodorod xom ashyosini piroliz qilish jarayonlari

Birlamchi reaksiyalar 
Erkin radikallarning hosil bo’lishi C–C bog’ining uzilishi hisobiga sodir 
bo’ladi. C–H bog’ining birlamchi reaksiya davomida uzilishini inobatga olmasa ham 
bo’ladi, sababi C–H bog’ining energiyasi C–C bog’ining energiyasidan ancha 

---

yuqori, shu sababli birlamchi reaksiyalar davomida asosan C–C bog’ining uzilishi 
sodir bo’ladi. Misol uchun etanning pirolizi natijasida quyidagicha radikal hosil 
bo’lishini ko’rishimiz mumkin: 
CH
3
CH
3
2CH
3
Radikallar faqatgina monomolekulyar tarzda hosil bo’lmasligi ham mumkin. 
Misol uchun quyidagi (bimolekulyar) reaksiyada 2 ta molekula asosida 2 ta radikal 
hosil bo’lishini ko’rish mumkin: 
2CH
3
CH
2
CH
3
CH
2
CH CH
2
+ CH
3
CH
2
CH
2
+ 2H
2
Jarayonda harorat va bosim qanchalik yuqori bo’lsa, bi- va monomolekulyar 
yo’nalishlarda radikallar hosil bo’lish tezliklari nisbati ham shunchalik yuqori 
bo’ladi. Ma’lum sharoitlarda (pastroq haroratlarda) bimolekulyar reaksiya bo’yicha 
radikal hosil bo’lish tezligi monomolekulyar jarayon bo’yicha radikal hosil 
bo’lishiga qaraganda tezroq sodir bo’ladi. 
Reaksiyaga kirishuvchi uglevodorodlar molekulalarida C-C va C-H 
bog’larining uzilish energiyalarining nisbati radikallarning u yoki bu yo’nalishdagi 
reaksiya tezligini, hosil bo’lgan turli radikallar sonini va natijada reaksiya 
mahsulotlarining tarkibini belgilaydi. 
Zanjirni uzatish reaksiyalari. Zanjirni uzatish quyidagi mexanizmlar orqali 
mumkin: 
1. Almashtirish reaksiyalari; 
2. Birikish reaksiyalari. 
Almashinish reaksiyalari.
Hosil bo’lgan radikallar vodorod atomini ajratishga qodir. Molekulada turli 
pozitsiyalarni 
egallagan 
vodorod 
atomlarining 
ajralishining 
faollashuv 
energiyalarining nisbatiga qarab, bu atomlarning ajralib chiqish tezligi har xil bo'lib, 
bu hosil bo'lgan radikallarning tuzilishini va keyinchalik parchalanish 
mahsulotlarining tarkibini belgilaydi. Shunday qilib, radikalning propan bilan o'zaro 
ta'siri natijasida •C
3
H
7
radikallari hosil bo'lishi mumkin, ular erkin valentlik holatida 
farqlanadi: 
CH
3
+ CH
3
CH
2
CH
3
CH
4
+ CH
2
CH
2
CH
3
CH
4
+ CH
3
CH
CH
3