Mavzu: Xalqaro savdo uning turlari va tartibga solish mexanizmlari. Ilmiy rahbar
Xalqaro savdoning turlari, rivojianish bosqichlari va tartibga solish
Download 0.52 Mb. Pdf ko'rish
|
Xalqaro savdo, uning turlari.
|
3. Xalqaro savdoning turlari, rivojianish bosqichlari va tartibga solish
mexanizmi. Xalqaro savdo turlari. 1)Ulgurji savdo. Ulgurji savdo tovarlar yoki xizmatlarni ularni qayta sotish yoki professional foydalanish uchun sotib olganlarga sotadigan har qanday faoliyatni o‘z ichiga oladi. Ulgurji sotuvchilar chakana sotuvchilardan bir qancha farq qiladi. Birinchidan, ulgurji sotuvchi o‘zining savdo kompaniyasining rag‘batlantirishiga, atmosferasiga va joylashishiga kamroq ahamiyat beradi, chunki u asosan oxirgi iste'molchilar bilan emas, balki professional mijozlar bilan ishlaydi. Ikkinchidan, ulgurji savdo operatsiyalari hajmi odatda chakana savdodan kattaroqdir va ulgurji sotuvchining savdo maydoni odatda chakana sotuvchiga qaraganda katta. Uchinchidan, qonuniy qoidalar va soliqlar bo‘yicha hukumat ulgurji va chakana savdogarlarga har xil nuqtai nazardan yondashadi. Ulgurji savdoning asosiy shakllari asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, mo‘yna, ommaviy sotish sodir bo‘lgan yarmarkalar, tovar birjalari (masalan; paxta, ko‘mir, va hokazo), auktsionlarda mavjud. Kapitalizmning rivojlanishi bilan tovar birjalarining ulgurji savdo shakli sifatida ahamiyati kamayadi. Ular ulgurji savdo korxonalarining keng tarmog‘i va monopoliyalarning ko‘plab savdo agentlari bilan almashtiriladi. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda xom ashyo, materiallar , an’anaviy uskunalarni sotish asosan ulgurji firmalar orqali amalga oshiriladi. 2)Tovar birjalari. Tovar birjalarining bir necha asosiy turlari mavjud: Ochiq-hamma uchun ochiq. Ular real tovarlar bilan savdo qiladilar, shuning uchun sotuvchilar va xaridorlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri bitimlarda ishtirok etadilar. Bunday birjalarning faoliyati sust tartibga solingan; Mijoz hisobiga ishlaydigan vositachilar-brokerlar va o‘z hisobidan ishlaydigan dilerlar bilan aralash turdagi birjalar; Yopiq-haqiqiy tovarlar savdosi. Ularda sotuvchilar va xaridorlarning “aylanma halqaga” kirishlari va shu bilan bir- biri bilan bevosita bog‘lanishlari mumkin emas. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda real tovarlar almashinuvi deyarli yo‘q. Ammo ma’lum davrlarda, 15 bozorni tashkil etishning boshqa shakllari mavjud bo‘lmaganda, real tovarlar birjalari muhim rol o‘ynashi mumkin. 3)Fyuchers birjalari. Savdo bitimlarida oldi-sotdi va kredit elementlarining uyg‘unligi va savdogar tovarlarning real sotilishidan qat’i nazar, uning qiymatining mumkin bo‘lgan katta qismi uchun pul olishga qiziqish birja savdosining yangi turini fyuchersni tashkil qilishda eng muhim omillar bo‘ldi. Tovar emas, balki kelajakda tovarlarni yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar bo‘yicha muddatli almashinuvlar. Zamonaviy sharoitda fyuchers savdosi birja savdosining ustun shakli hisoblanadi. Fyuchers birjalari nafaqat tovarlarni tezroq sotadi, balki ilg‘or kapitalni ilg‘or kapitalga iloji boricha yaqinroq miqdorda va tegishli daromadga yaqinroq miqdorda qaytarib berishni tezlashtirishi mumkin. Fyuchers savdosining asosiy xususiyatlari quyidagilar: bitimlarning xayoliy tabiati, ya’ni tovarlar almashinuvi deyarli mavjud bo‘lmagan (real etkazib berish umumiy aylanmaning 1-2 foizini tashkil qiladi), chunki bitim taraflarining majburiyatlari narxlar farqini to‘lash bilan teskari operatsiya bilan bekor qilinadi; asosan real tovarlar bozori bilan bilvosita bog‘liqlik; oldindan aniqlangan va birlashtirilgan, pulga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tenglashtirilgan va ular uchun istalgan paytda almashtirilgan tovarlar; yetkazib berishga ruxsat berilgan tovarlar miqdori, yetkazib berish joyi va muddatlari bo‘yicha shartlarni to‘liq birlashtirish; ular ma’lum bir sotuvchi va muayyan xaridor o‘rtasida emas, balki ular orasida (tez-tez ularning brokerlari) va hisob-kitob palatasi sotib olish yoki ularni sotish paytida tomonlarning majburiyatlarini bajarish kafolati rolini o‘ynaydi. Fyuchers operatsiyalarida tomonlar faqat narxga bog‘liq va tovarlarni yetkazib berish muddatini tanlashda cheklangan to‘liq erkinliklarga ega; boshqa barcha shartlar qat’iy tartibga solinadi va bitimda ishtirok etgan tomonlarning xohishiga bog‘liq emas. Shu munosabat bilan, fyuchers birjalari ba’zan “narxlar bozori” (ya’ni birja qiymatlari) deb nomlanadi. 4)Fond birjasi. Qimmatli qog‘ozlar xalqaro pul bozorlarida ya’ni Nyu-York, London, Parij, Frankfurt, Tokio, Tsyurix kabi yirik moliyaviy markazlarning birjalarida sotiladi. 16 Qimmatli qog‘ozlar birjada ish vaqti yoki birja deb ataladigan vaqt oralig‘ida sotiladi. Faqat o‘z mijozlarining buyurtmalarini bajaradigan vositachilar (brokerlar) birjalarda sotuvchi va xaridor sifatida ishtirok etishlari mumkin va buning uchun ular aylanmaning ma’lum foizini oladilar. Qimmatli qog‘ozlar-aksiyalar va obligatsiyalar bilan savdo qilish uchun brokerlik firmalari yoki brokerlik uylari deb ataladi. Qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatli qog‘ozlarning birja kursi faqat taklif va talab o‘rtasidagi munosabatlarga bog‘liq. Birja kotirovkalari (stavkalari) indeksi birjalardagi eng muhim aktsiyalar narxlarining ko‘rsatkichidir. U odatda yirik korxonalarning aktsiyalar narxlarini o‘z ichiga oladi. Birja narxlari indeksi fond birjasidagi iqlimning o‘ziga xos ko‘rsatkichidir. 5)Savdo yarmarkalari. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi aloqani topishning eng yaxshi usullaridan biri yarmarkalardir, aksariyat hollarda ixtisoslashgan bo‘lib, bu iste’molchiga o‘ziga kerakli tovarni ishlab chiqaruvchilar to‘g‘risida ma’lumot topish uchun ko‘p kuch sarflamasdan, iste’molchi sifati va narxi bo‘yicha o‘ziga mos bo‘lgan mahsulotni taqqoslash va tanlash imkonini beradi. Tematik yarmarkalarda ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini ko‘rgazma maydonlarida “yuzma-yuz” namoyish qiladilar va iste’molchi kerakli joyni o‘zi tanlash, sotib olish yoki buyurtma qilish imkoniyatiga ega. Axir, yarmarka-bu keng ko‘rgazma bo‘lib, unda tovarlar va xizmatlar stendlari mavzu, sohasi, yo‘nalishi va boshqalar bo‘yicha taqsimlanadi. Shu sababli, ko‘rgazmalar mavzulariga qiziqqan har bir kishi, unga qiziqqan ishlab chiqaruvchilar bilan uchrashishga imkon beradigan birini tanlashi mumkin. Shunga ko‘ra, ishlab chiqaruvchi yarmarkada o‘z mahsulotiga qiziqqan tomoshabinlarni kutib oladi. 6) Valyuta bozori. Jahon savdosining yillik aylanmasi qariyb 20 milliard dollarni tashkil etadi va valyuta birjalarining kunlik aylanmasi taxminan 500 milliard dollarni tashkil etadi. Bu shuni anglatadiki, barcha valyuta operatsiyalarining 90% to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo operatsiyalari bilan bog‘liq emas, balki xalqaro banklar tomonidan amalga oshiriladi. Banklar va yirik korxonalar bilan bir qatorda, bozorda operatsiyalarda 17 ham brokerlar ishtirok etmoqda. Brokerlar faqat vositachilar bo‘lib, o‘z xizmatlari uchun komissiya talab qiladi. Axborot almashinuvi butun dunyoni qamrab olgan sun’iy yo‘ldosh va monitor aloqasi tarmog‘i orqali amalga oshiriladi. Monitorlar jahon valyuta savdosida ishtirok etadigan barcha banklarda o‘rnatiladi. Ular, shuningdek, brokerlari va boshqa manfaatdor tomonlar va tashkilotlarda mavjud. Dunyoning moliyaviy markazlarida ko‘plab banklar ushbu tizim xotirasiga valyutalarni sotib olish va sotish va yetkazib berish uchun o‘zlarining amaldagi kurslari va shartlarini kiritadilar. Unda ishtirok etgan har bir ishtirokchi boshqa ishtirokchining tegishli kodini terib, uning ma’lumotlarini bilib olishi mumkin. Yuqoridagilardan tashqari, tizim valyuta kurslari dinamikasini aniqlash uchun zarur bo‘lgan boshqa ma’lumotlarni, masalan, yetakchi mamlakatlarning to‘lov balansi, motivli banklar prezidentlarining fikriga ko‘ra uzatadi. Ushbu tizimga a’zo banklar, boshqa ishtirokchi o‘z kodini terayotgan hollarda, ekranda ko‘rsatilgan ma’lumotlar bo‘yicha bitim tuzishlari shart emas. Ammo agar boshqa banklar boshqa ishtirokchi ular bilan savdo qilishga tayyor emasligini ko‘rsalar, ertami-kechmi u bilan aloqani uzadi. Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri-bu xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-iqtisodiy aloqa- larning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu holatni xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, xo‘jalik hayotining globallashuvi, milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi, mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining chuqurlashib borayotgan- ligida ko‘rish mumkin. Xalqaro savdo o‘zining rivojianish bosqichlariga ega bo‘lib, har bir bosqich o‘z tarixiy xususiyatlari bilan ajralib turadi: 7 • tashqi savdo aloqalarining lokal darajada shakllanish bosqichi-(VI-XIII asrlar) O‘rta yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo yo‘llarining vujudga kelishi; 7 Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlari - Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. SPb.: PETER. 2006. 18 • tashqi savdo aloqalarining mintaqaviy darajada shakllanish bosqichi-(XII- XV asrlar) tashqi savdo aloqalarining O‘rta yer, Boltiq va Shimoliy dengizlarida konsentratsiyalashuvi; • tashqi savdo aloqalari globallashuvining boshlanish bosqichi-(XV-XVI1 asrlar) Buyuk geografiya kashfiyotlari tufayli xalqaro savdo yo‘llarining Atlantika, Hind va Tinch okeanlariga ko‘chishi; • tashqi savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi-(XVIII-XIX asrlar) sanoat to‘ntarishi, G‘arbiy Yevropa va AQSh iqtisodiyotining sanoatlashtirish jarayoni bilan bog‘liq; • tashqi savdo aloqalarining militarizatsiyalashuv bosqichi-(XIX oxiri-XX asr boshi) Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bog‘liq; • integratsion bloklar va birlashmalarning tashqi savdo munosabatlariga faol ta’sir etish bosqichi-( XX asrning o‘rtasi va ikkinchi qismi); • tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy bosqichining shakllanishi va jahon bozorining vujudga kelishi. Download 0.52 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|